Tela beto mambu ya me tala dibundu na nge ya ntama.

Papa butukaka na Inde, mpi mama butukaka na Ouganda kansi bibuti na yandi vandaka bantu ya Inde. Bo vandaka kuzitisa binkulu ya dibundu ya Hindu na mambu yonso ya luzingu na bo. Beto kele bana tatu, mpi mu kele mwana ya zole. Beto vandaka kuzinga na Nairobi, na Kenya. Bantu mingi ya nkaka ya dibundu ya Hindu vandaka kuzinga pene-pene ti beto.

Sambu na nki nge kumaka kusepela ti mambu ya siansi?

Mu vandaka kusepela mingi ti bambisi, mpi mbala mingi mu vandaka kukwenda na mfinda ti banduku na mu sambu na kutala bima yina ke zingaka na mfinda. Lukanu na mu ya ntete vandaka ya kukuma munganga ya ke sansaka bambisi. Kansi ntangu mu bakaka diplome na ekole tekiniki mosi na Nairobi, mu kwendaka na Angleterre, na Iniversite ya Londres, sambu na kulonguka mutindu bamaladi ke basikaka. Na nima, mu longukaka na kusala bansosa na butomfu ya muntu.

Keti mambu ya nge longukaka vandaka ti bupusi na balukwikilu na nge?

Ee. Ntangu mu vandaka kulonguka mambu ya siansi, yo vandaka kukuma mpasi na kukwikila na masapu mpi na binkulu ya dibundu ya Hindu, mu mbandu kusambila bambisi mpi biteki.

Sambu na nki nge ndimaka dilongi ya ke tubaka nde bima kudibasikilaka?

Ntangu mu vandaka leke, bantu mingi vandaka kukwikila nde muntu kudibasikilaka na Afrika, mpi mbala mingi beto vandaka kutubila diambu yai na nzo-nkanda. Diaka, balongi mpi baprofesere ya iniversite vandaka kupusa beto bana ya nzo-nkanda na kuyindula nde bantu yonso ya siansi yina me zabanaka ke kwikilaka nde bima kudibasikilaka.

 Na nima, nge tadilaka diaka diambu ya ke tadila kisina ya luzingu. Sambu na nki?

Mwa bamvula lutaka banda mu yantikaka kulonguka bima yina ke zingaka mpi nitu ya bantu ti ya bambisi, ebuna nduku mosi ya nzo-nkanda songaka mu mambu yina yandi vandaka kulonguka na Biblia ti Bambangi ya Yehowa. Mu waka mpusa ya kuzaba mambu yango. Yo yina, ntangu Bambangi ya Yehowa salaka lukutakanu mosi ya nene na ekole na beto na Nairobi, mu kwendaka. Na nima, bamisionere zole ya Bambangi ya Yehowa tendudilaka mu mwa malongi ya Biblia. Bo ke kwikilaka nde kele ti Ngangi ya Nene yina kele ti bamvutu na bangiufula ya mfunu ya luzingu; mpi diambu yai vandaka ve bonso masapu. Mu monaka nde yo kele ngindu mosi ya mbote.

Keti mambu ya kimunganga yina nge zabaka kangaka nge nzila na kukwikila na Ngangi?

Ata fioti ve! Ntangu mu vandaka kulonguka nitu ya bantu ti ya bambisi, mu monaka nde bo me salaka bima yina ke zingaka mbote kibeni mpi yo kele mpasi na kubakisa. Mu vandaka kundima diaka ve nde bima yai ya bo me salaka mbote kibeni kudibasikilaka.

Keti nge lenda pesa mbandu?

Mu me longukaka butomfu ya muntu banda na luyantiku ya bamvu 1970, kansi kitini yai ya nitu ke yitukisaka mu kaka. Mabanza na beto ke vandaka kuna mpi yo ke twadisaka mambu mingi ya ke salamaka na nitu. Biwilu na beto ke vandaka mpi na butomfu; mpi butomfu ke bakisaka bansangu yina ke katukaka na kati mpi na nganda ya nitu na beto.

Butomfu na beto ke salaka mutindu yina mingi-mingi sambu na mambu na yo ya shimi yina kele mpasi na kubakisa mpi sambu na kimvuka na yo ya ba neurone yina me kutana-kutanaka; ba neurone kele baselile ya ntete-ntete ya butomfu. Butomfu ya muntu ke vandaka ti bamiliare ya ba neurone yina ke solulaka na nzila ya misisa ya nda yina bo ke bingaka axones. Na nsadisa na yo, neurone mosi lenda vukana mbala mingi kibeni ti ba neurone ya nkaka na nzila ya misisa yina bo ke bingaka dendrites. Yo yina, ntalu ya bisika yina misisa ke kwisaka kuvukana na butomfu kele mingi kibeni! Diaka, ba neurone mpi ba dendrite ya kele mingi kibeni ke vandaka ve kisaka-saka, kansi yo ke vandaka ya kuyidika mbote. “Kimvuka ya misisa” yai ke yitukisa kibeni.

Nge lenda tendula.

Kimvuka yai ya misisa ke yelaka na ndonga kibeni ntangu mwana ke yelaka na divumu mpi na nima ya kubutuka na yandi. Ba neurone ke tindaka misisa na ba neurone ya nkaka yina lenda vanda na kitamina ya basantimetre fioti—kitamina ya nda kibeni na mambu ya baselile. Ziku kisika musisa fwete kuma kele ve kaka selile mosi ya sikisiki kansi kitini mosi ya sikisiki ya selile yina.

Ntangu musisa mosi ya mpa ke katukaka na neurone mosi, bidimbu ya ke songaka nzila ke twadisaka yo mpi yo ke tubaka mambu bonso “telama,” “kwenda,” to “baluka” tii kuna yo ke kumaka na kisika yina yo ke kwenda. Kana bantuma ya pwelele vandaka ve, misisa yina ke basika zolaka kuvila nzila nswalu. Ngidika yai yonso kele ya kuyidika mbote kibeni, yantika na bantuma yina kele ya kusonika na ADN na beto.

Ata beto me zaba mambu yai, beto me bakisaka ntete ve mbote-mbote mutindu butomfu ke yelaka mpi ke salaka, mutindu yo ke kangaka mambu, ke basisaka mawi mpi bangindu. Sambu na mu, kuzaba kaka nde butomfu ke salaka (kukonda kutubila mutindu yo ke salaka mbote kibeni mpi mutindu ya kitoko yina yo ke yelaka) ke monisa nde kele ti muntu yina kele mayele mingi kibeni kuluta beto.

Sambu na nki nge kumaka Mbangi ya Yehowa?

Bambangi ya Yehowa songaka mu banzikisa ya ke monisa nde Biblia kele Ndinga ya Nzambi. Mu mbandu, Biblia kele ve mukanda ya siansi, kansi ntangu yo ke tubilaka mambu ya siansi, yo ke vandaka ntangu yonso ya sikisiki. Yo ke vandaka mpi ti bambikudulu ya sikisiki. Yo ke tomisaka mpi luzingu ya bantu yina ke sadilaka malongi na yo. Luzingu na mu mosi ke monisa yo. Banda mu me kumaka Mbangi ya Yehowa na mvu 1973, Biblia me kumaka kutwadisa mu. Yo yina, luzingu na mu kele ya kiese kibeni mpi yo kele ti lukanu.