“Saan a naragsak para kadagiti babbai ti puberty. Narigat, saan a komportable ti riknam, saan a maaw-awatan—kasla kaaduan a mapasamak iti dayta ket saan a nasayaat!”—Oksana.

 “Naragsakak pay la ita ngem madamdama nalidayakon. Diak ammo no normal dayta kadagiti lallaki, ngem kasta ti napasamak kaniak.”—Brian.

 Ti puberty ket kasla panaglugan iti roller-coaster—mayat ngem nakabutbuteng! Kasanom a sanguen dayta?

•  Ania ti puberty?

•  Panagbalbaliw iti pisikal

•  Panagbalbaliw iti emosion

•  Ti mabalinmo nga aramiden

 Ti puberty ket panawen iti biag a mapasamak ti alisto a panagbalbaliw iti bagi ken iti emosion sakbay ti kinaadulto. Bayat daytoy a tiempo, ti alisto a panagbalbaliw ti bagim ken dagiti hormones-mo ti mangisagana kenka nga agputot wenno agsikog.

 Ngem dina kayat a sawen a nakasaganakan nga agpamilia. Ti puberty ket pakakitaan laeng a pampanawamon ti panagubingmo. Gapu iti dayta, mabalin a makariknaka iti liday ken mabalin nga adda dagiti padpadaanam a mapasamak.

 Quiz: Panagkunam, ania kadagitoy nga edad ti normal a pangrugian ti puberty?

• 8

• 9

• 10

• 11

• 12

• 13

• 14

• 15

• 16

 Sungbat: Amin dagita nga edad ket maibilang a normal a pangrugian ti puberty.

 Isu a dika unay madanagan no kas pagarigan ta dandanikan ag-14 wenno nalablabes pay ket di pay nangrugi daytoy a paset ti biagmo—wenno awan pay ti sangapulom ket nangrugin dayta. Agduduma ti pangrugian ti puberty ken saanmo a maibaga no kaano a mapasamak dayta kenka.

 Nalabit a ti kaalistuan a makita a panagbalbaliw bayat ti puberty ket ti alisto a panagdakkel. Ngem ti problema, saan nga agpapada ti kaalisto ti panagdakkel ti amin a paset ti bagim. Isu a dika masdaaw no medio dimo makontrol ti gargarawmo. Dika madanagan, agbalinto met laeng a normal dagiti bambanag.

  Adda sumagmamano a panagbalbaliw iti pisikal bayat ti puberty.

 Puberty kadagiti lallaki:

•   Panagdakkel ti mabagbagi

•   Panagtubo ti iming, barbas, ken buok iti kilikili ken iti aglawlaw ti mabagbagi

•   Panagbalbaliw ti boses

•   Bigla a panagtangken ti mabagbagi ken panagruar ti semilia bayat ti pannaturog

 Puberty kadagiti babbai:

•   Panagdakkel ti suso

•   Panagtubo ti buok iti kilikili ken iti aglawlaw ti mabagbagi

•   Panangrugi nga agregla

 Puberty kadagiti lallaki ken babbai:

•   Panaganglit gapu iti ling-et ken bakteria.

   Tip: Maliklikam ti aganglit no kanayonka nga agdigus ken agusar iti deodorant wenno antiperspirant.

•   Panagtaramidong, wenno panagkamuro, gapu iti bakteria a napupok iti kudil.

   Tip: Narigat a lapdan ti panagtaramidong ngem makatulong no kanayonka nga agdiram-os ken agusar iti skin cleanser.

 Ti bigla a panagadu ti hormone a pakaigapuan ti panagbalbaliw iti pisikal bayat ti puberty ket mabalin a saan a nasayaat ti epektona iti emosionmo. Mabalin pay ketdi nga alisto nga agbaliwbaliw ti riknam.

 “Agsangsangitka ita, kabigatanna, mayat manen ti riknam. Makapungpungtotka ita, madamdama, agpuppupokkan iti kuartom a malidlidayan.”​—Oksana.

 Bayat ti puberty, adu nga agtutubo ti mababain ken madandanagan unay, a kasla ket ’tay kitkitaen ida ti amin ken adda makunada kadakuada. Ket gapu ta alisto nga agbalbaliw ti bagida, kumaro pay dayta a rikna!

 “Idi dumakkelakon, igagarak nga ileppay ti abagak saak agbado iti dadakkel. Uray no ammok no apay nga agbalbaliw ti pammagik, saanak a komportable ken mababainak. Kasla saan a normal dayta.”—Janice.

 Mabalin a ti kadakkelan a panagbalbaliw iti emosionmo ket ti riknam kadagiti saanmo a kapada iti sekso.

 “Saankon nga ibilbilang a makapasuron dagiti lallaki. Adda met gayam dagiti guapo, ken saan met a talaga a dakes ti ma-in love. Ti agpayso, pagaayat a pagsasaritaan ti tunggal maysa no asino ti kayatda.”​—Alexis.

 Bayat ti puberty, dadduma nga agtutubo ti maatrakar iti padada a lalaki wenno padada a babai. No kasta ti marikriknam, dimo panunoten a maysaka a bakla wenno tomboy. Kaaduanna nga agpukawto met laeng dayta a rikna.

 “Gapu ta kanayon nga ikomkomparak idi ti bagik iti dadduma a lallaki, naatrakarak metten kadakuada. Ngem idi dandanin aglabas ti kinaagtutubok, naatrakarakon kadagiti babbai. Ti nariknak idi kadagiti padak a lallaki ket paset laengen ti napalabasko.”—Alan.

•    Agbalinka a positibo. Pagsayaatam dagiti mapasamak a panagbalbaliw iti bagim ken iti emosionmo bayat ti puberty. Mabalin a maibagam pay ketdi ti kinuna ni salmista David: “Nakaskasdaaw ti pannakaaramidko.”​—Salmo 139:14.

•    Dimo ikomkompara ti bagim iti sabsabali ken saanmo a sangkapanunot ti itsuram. Kuna ti Biblia a ti tao “kitaenna no ania ti agparang kadagiti mata; ngem no maipapan ken Jehova, kitaenna no ania ti puso.”​—1 Samuel 16:7.

•    Agehersisio ken aginanaka. No kompleto ti turogmo, saanka unay a ma-stress, malidayan, ken nalaka a masuron.

•    Labanam dagiti negatibo a kapanunotan. Talaga kadi sipsiputandaka ti amin? Uray no adda makuna ti dadduma maipapan iti panagbalbaliw a mapaspasamak kenka, agbalinka a balanse. Kuna ti Biblia a saanmo nga ipapuso ti “amin a sao a sawen dagiti tattao.”​—Eclesiastes 7:​21.

•    Sursuruem a kontrolen ti riknam maipapan iti sekso tapno saanka a makaaramid iti dakes. Kuna ti Biblia: “Adaywanyo ti pannakiabig [wenno, seksual nga immoralidad]. . . . Ti mangyugali iti pannakiabig agbasbasol a maikaniwas iti bukodna a bagi.”​—1 Corinto 6:18.

•    Makisaritaka iti nagannakmo wenno iti maysa a mapagtalkan nga adulto. Agpayso a kasla nakababain dayta iti damo. Ngem no ikarigatam nga aramiden dayta, makitamto a nasayaat ti resultana.—Proverbio 17:17.

 Laglagipem: Bayat ti puberty, adda dagiti pakaipasanguam a pakarigatan. Ngem mangted dayta iti gundaway tapno sumayaat ti bagim, agbalinka a manakem, agbalin a mas balanse ti emosionmo, ken agbalin a nasaysayaat ti relasionmo iti Dios.​—1 Samuel 2:26.