SANG tungatunga sang ika-20 nga siglo, daw nagmadinalag-on ang mga tawo sa pagkontrol sang mga bagsat. Pero sang dekada 1970, madamo nga pungsod ang nagdesisyon nga untaton ang paggamit sing DDT—ang kemikal nga nagapatay sa mga bagsat—bangod makahililo ini kag makahalit sa palibot.

Dugang pa, ang mga bagsat indi dali maduktan sang mga kemikal. Pirme naman subong nagabiyahe ang mga tawo kag indi makatalupangod nga nadala nila ang mga bagsat. Ano ang resulta? “Sa nagligad nga 12 ka tuig,” siling sang 2012 nga report parte sa pagkontrol sang bagsat, “gulpi nga nagdamo ang mga bagsat sa U.S., Canada, Middle East, pila ka pungsod sa Europa, Australia, kag bahin sang Aprika.”

Sa Moscow, Rusya, nagdamo sing mga pulo ka pilo ang nagareklamo parte sa bagsat sang nagligad nga tuig. Sa Australia naman, mga 5,000 porsiento ang pagdamo sang mga bagsat sugod sang 1999!

Ang iban nga tawo indi hungod nga makadala sang mga bagsat halin sa mga balaligyaan, sinehan, ukon mga hotel. “Indi ka gid kalikaw sa bagsat,” siling sang isa ka manedyer sang hotel sa U.S. “Mientras nga amo sini ang imo negosyo, pirme mo gid problemahon ang mga bagsat.” Ngaa kabudlay gid dulaon sang bagsat? Paano mo maproteksionan ang imo kaugalingon? Kon may bagsat sa inyo balay, ano ang imo himuon para madula ini kag indi na magbalik?

Ang bagsat pareho lang kadaku sa liso sang mansanas kag manipis ang lawas, gani makapanago ini bisan diin. Makaistar ini sa imo katre, sa mga kagamitan, saksakan, kag bisan sa imo telepono. Nagaistar ini mga 3 asta 6 ka metros halin sa hiligdaan kag pulungkuan. Ngaa? Para mas malapit sila sa ila kuluhaan sing pagkaon—ikaw. *

Ang mga bagsat pirme nagapangagat kon tulog ang ila mga biktima. Pero sa masami, indi ini mabatyagan sang mga tawo kay ang kagat sini may dala nga anesthesia para sigesige sila suyop sa sulod sang 10 minutos. Kag bisan pa nagakaon sila kada semana, mahimo sila mabuhi nga wala sing pagkaon sa sulod sang pila ka bulan.

Indi pareho sang lamok kag iban pa nga insekto, ang mga bagsat wala nagadala sing balatian. Pero, ang ila kagat makatol kag nagahabal. Ang mga ginkagat sang bagsat mahimo nga indi makatulog, nahuya, kag kon kaisa nagaimadyin nga ginakagat gihapon sila bisan wala na. Suno sa isa ka report sa Sierra Leone, ang bagsat “ang kabangdanan kon ngaa madamo  ang naugot kag indi makatulog” kag nagpaandam ini sang “kahuy-anan nga dala sang bagsat.”

Bisan sin-o lang ang mahimo mahalitan sang bagsat, pero madali ini matapna kon temprano pa makita. Gani dapat tun-an mo kon paano mahibaluan kon may bagsat sa inyo balay ukon kon magbiyahe ka. Usisaa ang imo mga kagamitan, baseboard, kag mga maleta kon bala may magagmay ini nga mga itlog nga daw mga lunga kag mantsa sang dugo. Maggamit sing flashlight para mas madali mo ini makita.

Indi paghatagi sing tsansa nga makapanago ang mga bagsat. Tabuni ang mga litik kag kal-ang sa dingding kag sa hamba sang mga puertahan. Indi higko ang ginaamag sang bagsat, pero mas madali mo sila makita kag makontrol kon nagapaninlo ka pirme. Sa mga hotel, mahimo nga malikawan mo nga madala ang mga bagsat kon indi mo pag-ibutang sa salog ukon sa katre ang imo maleta.

Kon may bagsat sa inyo balay ukon sa inyo kuarto sa hotel, mahimo ka mabalaka kag mahuya pa gani. Samtang nagabakasyon, si Dave kag ang iya asawa, ginkagat sang mga bagsat. “Puerte gid ang amon kahuya,” siling ni Dave. “Kon magpauli kami, ano na lang ang ihambal namon sa amon mga abyan kag pamilya? Basi magpensar sila nga ang mga katol kag arikis nila sa amon balay naghalin.” Bisan pa normal lang ini nga reaksion, indi mahuya nga mangayo sing bulig. Ang New York City Department of Health and Mental Hygiene nagapasalig: “Mahimo nga mabudlay, pero posible nga madula ang mga bagsat.”

Apang, indi ka dapat magpamensar nga mahapos tapnaon ang mga bagsat. Kon may makita ka nga bagsat sa inyo balay, ang lisensiado nga nagapamatay sang peste mahimo makabulig sa imo. Nagahimo sila sang pila ka paagi agod matapna ang bagsat, bisan pa ang kemikal nga ginsambit kaina wala na ginagamit. Ang entomologist nga si Dini M. Miller nagsiling man: “Agod matapna ang mga bagsat dapat magbuligay ang tagbalay, tag-iya sang bilding, kag ang kompanya nga nagapamatay sang peste.” Paagi sa pagsunod sa mga instruksion sang nagapamatay sang bagsat kag pag-andam, mahimo mo ang imo papel para indi ka makagat sang bagsat!