Talagsahon nga Pagkasumalang sa Isa ka Maayo Magtiid nga Mangangayam

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA CANADA

“TAN-AWA! Didto nayon sa kahilamunan,” hutik ko sing malangkagon. Nagabugsay kami nga mag-asawa sa matahom nga Nechako River sa sentral nga British Columbia, nga nalipay sa mga talan-awon kag sa gahod sang kagulangan. Sa hinali lamang, isa ka sapat ang nag-ulhot kag magdamhag agod tukbon ang wala makapangaman nga kuneho. Daw kilat kadasig nga nagpalagyo ang kuneho. Bangod nakamutik nga yara kami, nagdulog sing makadali ang manunukob. Gintulok kami sini sing masakit kag nagngurob nga daw nagasiling sing, ‘Kamo gid ang balasulon nga nakapalagyo ang akon palamahawon.’ Dayon naalimunaw ini sa kadulom sang talon. “Ano to?” pamangkot sang akon asawa. “Amo to ang lynx,” sabat ko. Pagkatapos gid sini nabatian namon ang makakululba nga ngurob nga naglanog paagi sa lab-as nga hangin sa kaagahon, sini nga tion sing mas madugay kag mas mabaskog.

Isa ka Talagsahon nga Talan-awon

Talagsahon gid ini nga pagkasumalang. Ang lynx nagalagulad anay sa mga kagulangan kag mga kabukiran sa bug-os nga Naaminhan nga Hemisperio, apang makita lamang ini karon sa naligwin nga mga duog sa kalibutan. Nakit-an ang iban sa naligwin nga kabukiran sang Eurasia kag tubtob sa bagatnan nga mga kabukiran sang Espanya. Apang, ang kalabanan makit-an sa Siberia kag sa madabong nga mga kagulangan sang naaminhan nga Canada kag Alaska. Ang isa ka libro tuhoy sa ilahas nga mga kuring nagsiling: “Ang lynx nagakinahanglan sing duha ka sahi sang talon nga puluy-an agod mabuhi sing masulhay: madabong nga kagulangan para ilistaran kag buluaran, kag matambok nga kahilamnan kag linghod pa nga  mga kahoy nga mapangayaman nila sing mga kuneho.”

Ang pila ka hamtong nga lynx mga anom ka pilo ang kadakuon sangsa ordinaryo nga kuring kag mga tagahita sang hamtong nga tawo ang kataason. Ang isa ka taga-Aminhan nga Amerika nga lalaki nga lynx nagabug-at sing 10 tubtob 15 kilos, kag ang babayi sing 5 tubtob 10 kilos. Ang ila kadakuon halos katunga sa ila pakaisa sa Europa. Ang pila sining talunon nga kuring nagalaba sing 100 sentimetros.

Lakip sa pinasahi nga dagway sini amo ang bulbulon nga pisngi nga nagahimo sa lynx nga tuhay gid sa kalabanan nga sahi sang kuring. Ang nawong sini, nga mas malapad kag mas malip-ot sangsa kalabanan nga kuring, malimbungon nga nagahatag sing dagway nga daw mahuluy-on kag mabuot. Kon tigtulugnaw, ang mahumok kag madamol nga bulbol sang lynx sa Aminhan nga Amerika nagatubo sing mga napulo ka sentimetro kalaba, kag masami nga may duag ini nga lus-aw nga abuabuhon kag may masili nga abuabuhon nga mga samay sa nawong sini. Ang lynx sa Eurasia may duag nga malus-aw nga kaki kag may masili nga kaki nga mga samay. Ang lynx may pinasahi man nga malip-ot kag itom-sing-punta nga ikog, nga mga napulo ka sentimetro kalaba. Matalupangdan mo ang daku kag trianggulo sing korte nga mga dulunggan nga may nagapunsok nga itom nga bulbol sa punta sini. Daw subong ini sa antena, kay nagabulig ini sa ila nga matultulan ang gahod sang magagmay nga tulukbon.

 Bangod sang pagkamantas kag pagpanago, madakop sining nagaisahanon pirme nga manunukob ang iya tulukbon. Bangod sang malapad kag madamol kaangay snowshoe nga mga tiil sini nga may natago nga mga kuko, sarang ini makadalagan sa nagakaanod nga yelo. Bangod sang tuman kalaba kag dalagku nga mga batiis sa pangulihi, ang lynx makabutyog dayon kag makalumpat sing duha tubtob tatlo ka metros. Makaliso man ini sa hangin kon may ginalagas. Apang, wala ini nagadugay sa paglagas. Ang lynx magauntat kon indi sini madakop ang iya tulukbon pagkatapos sang mga lima ka lumpat. Ang matuod, mga tatlo tubtob napulo ka kuneho ang ginalagas sini antes makadakop sing isa. Busa kon indi sia makadakop, magutuman sia. Kon makadakop naman sia, ginagamit sang lynx ang mabakod kag malip-ot nga sag-ang sini​—⁠nga may 28 ka ngipon, ang 4 sini mga bangkil nga daw subong sang mga sundang​—⁠agod duduon ang liog sang biktima sini.

Pirme ginahimo ang pagpangayam antes sang pamanagbanag kag pagkatapos magsalop ang adlaw. Kaangay sang kalabanan nga kuring, makakita ang lynx sa dulom. Ang matuod, agod makakita kon gab-i, nagakinahanglan ini sing ikan-om lamang nga bahin sang kasanag nga kinahanglan sang tawo. Ang mga mata sang kuring may isa ka pinasahi nga ugat sa likod sang tagsa ka kalimutaw, nga nagapanghikot subong salaming, kag nagapabanaag sang kapawa paagi sa kalimutaw. Nagapakilan ini sang mga mata nga daw subong sang holen sa dulom kon direkta ini nga magtulok sa imo. Ang libro tuhoy sa talunon nga mga kuring sa kalibutan nagasiling: “Nagasalig ang lynx sa ila panan-aw agod makita ang tulukbon bisan sa malayo. Makita kuno sini ang isa ka ilaga nga 75 metros ang kalayuon, kag ang snowshoe nga kuneho sa 300 metros​—⁠mas malayo pa sa tatlo ka halampangan sing football.”

Ang paborito nga pagkaon sang lynx sa Canada amo ang snowshoe nga kuneho, kag makapatay ini, sa promedyo, sing duha kada tatlo ka adlaw. Ang nakakaon sing maayo nga lynx sarang mabuhi tubtob 15 ka tuig. Bangod isa ka mapahituon nga mangangayam, nagakaon man ini sing ilaga, vole, grouse, bibi, beaver, kag squirrel. Ginpamatud-an sang mga report nga ang pila ka lynx nakapatay pa gani sing usa, amo kon ngaa nakilal-an sila subong masingki kag mabangis nga mga mangangayam.

Paghangop kag Pag-amlig sa Lynx

Kon ang isa ka babayi nga lynx handa na magbata, ipahibalo niya ini paagi sa iya kaamyon kag pagngarawngaw. Pagkatapos magpatakwas, magaboto ini sing mga apat ka kuting kag, kon kaisa, sing tubtob pito kon madamo sing pagkaon. Sing makawiwili, kon maiwat ang pagkaon, mas diutay ang boto.

Bangod kinaugali nga maila, nagalikaw ang lynx sa mga duog nga may mga tawo. Ang mga panikasog sa pag-amlig nakabulig agod magdamo ini sa madamo nga duog sang British Columbia. Subong man, ang moderno nga pamaagi sa pagtroso sa espesipiko nga mga lugar sarang makabulig bangod ang diutay nga mahawan nga lugar sa talon mangin halalban sang mga kuneho. Samtang nagadamo ang kuneho, nagadamo man ang lynx.

Ining makawiwili nga tinuga isa ka importante nga bahin sang masibod nga ecosystem. Kaangay sang iban nga manunukob, nagadepende ini sa iya tulukbon. Subong sang pagsumaryo sang isa ka libro sa kinaugali, ‘nagadepende man ini sa hilamon kag mga singil nga ginakaon sang iya tulukbon. Subong man, nagadepende man ini sa mga organismo sa duta sang talon nga ginakaon sang mga tanom nga ginakaon naman sang tulukbon.’ Sa pagkamatuod, ang pagkasibod sang kinaugali nagatudlo sa aton sang importansia sang pagkabuhi sing nahiusa kag sang pag-amlig sa aton palibot para sa mga tinuga kaangay sang lynx.