1, 2. (a) Na itovo cava ena vukei keda meda vosota kina na veivakatovolei? (b) Na cava na vakabauta? Vakamacalataka.

EDA marau nida qaravi Jiova. Ia eda sotava tale tu ga na veika dredre e tarai ira tu na kawatamata, eda na rairai “vakararawataki mada ga ena vuku ni ka dodonu.” (1 Pita 3:14; 5:​8, 9; 1 Kor. 10:13) Ena vinakati gona na vakabauta kei na yaloqaqa meda vosota kina na veivakatovolei.

² Na cava na vakabauta? A vola na yapositolo o Paula: “Na vakabauta na noda vakadeitaka e lomada ni na yaco dina na ka eda nuitaka, na noda raica tale ga na ivakadinadina e vakaraitaka ni tiko dina na ka e sega ni raica na matada.” (Iper. 11:1) E tukuna e dua tale na vakadewa: “Na vakabauta e ivola vakadinadina ni veika eda nuitaka. Na vakabauta oya na noda vakadeitaka ni dina na veika eda sega ni raica.” (The Simple English Bible) Na kena volai vei keda e dua na tikiniqele se vale e vakadeitaka ni sa noda qori. Na noda vakabauta tale ga ni dau vakayacora na Kalou na ka e tukuna, e vaka sara ga e sa tu vei keda e dua na ivola vakadinadina. Na noda vakabauta e vakadeitaka vei keda nida na raica na kena vakayacori na yalayala ena iVolatabu eda vakanuinui tu kina, e vakadeitaka tale ga vei keda ni dina na veika e tukuni ena iVolatabu eda sega ni raica.

3, 4. (a) Na cava na yaloqaqa? (b) Ena rawa ni dei vakacava na noda vakabauta da qai yaloqaqa vakalevu?

³ E vakamacalataki na yaloqaqa me “kaukaua, dei ni vakasama, kei na dei ni lomana e dua me doudou ena ka e tukuna se cakava ni sotava na leqa se na veika dredre.” (The New Interpreter’s Dictionary of the Bible) Ke da yaloqaqa, kena ibalebale eda kaukaua, sega ni rere, so na gauna eda doudou sara.​—Mari. 6:​49, 50; 2 Tim. 1:7.

⁴ Eda na vinakata kece me laurai vei keda na vakabauta kei na yaloqaqa. Ia de dua eda raica ni gadrevi me vakalevutaki na noda vakabauta, eda nanuma tale ga nida sega ni yaloqaqa. E vica vata na udolu era volatukutukutaki ena iVolatabu era vakaraitaka vinaka sara ga na itovo  qori. Na noda raica eso na ivakaraitaki qori ena rawa ni dei kina na noda vakabauta da qai yaloqaqa vakalevu.

5. Na cava e gadrevi me rawa ni vakayacora vinaka kina o Josua na nona ilesilesi?

⁵ Meda raica lesu mada na veika e yaco ena rauta na 35 na senitiuri sa oti. Sa oti e vasagavulu na yabaki na nodra vakabulai ena liga qaqa i Jiova e vica vata na milioni na Isireli era vakabobulataki tu mai Ijipita. A liutaki ira voli na parofita o Mosese ena gauna qori. Ena gauna e yabaki 120 kina, a raica tu ga vakayawa na Vanua Yalataki, mani takali sara ena Ulunivanua o Nipo. A sosomitaki Mosese o Josua, na turaga e “sinai e na yalo vuku.” (Vkru. 34:​1-9) Era sa vakarau taukena na vanua o Kenani na Isireli. Ena gadrevi gona na vuku vakalou me rawa ni liutaki ira vinaka o Josua. E bibi me vakabauti Jiova o Josua, me laurai tale ga ni yaloqaqa qai kaukaua.​—Vkru. 31:​22, 23.

6. (a) Na cava e tukuna na Josua 23:6 ni na gadrevi meda cakava ena yaloqaqa? (b) Na cava eda vulica ena ka e tukuna na Cakacaka 4:​18-20 kei na Cakacaka 5:29?

⁶ A rairai vakayaloqaqataki ira sara ga na Isireli na nodra raica vei Josua na vuku, yaloqaqa, kei na vakabauta ena gauna balavu era saga voli kina mera taukena na vanua o Kenani. Ia e sega ni rauta mera yaloqaqa ga nira vala, ena gadrevi tale ga mera yaloqaqa mera cakava na ka e tukuna vei ira o Josua. Ni voleka ni takali o Josua, a tukuna ena nona vosa ni tatau: “Mo ni kaukauwa [“yaloqaqa,” NW] sara mo ni vakabauta ka kitaka na ka kecega sa volai e nai vola ni vunau i Mosese, mo ni kakua ni vuki tani maikina ki nai matau se ki na i mawi.” (Josua 23:6) Ena vinakati tale ga meda yaloqaqa meda talairawarawa tiko ga kina vei Jiova. E okati e keri na gauna era na vakarota kina na tamata meda cakava na ka e veisaqasaqa kei na loma ni Kalou. (Wilika Cakacaka 4:​18-20; 5:29.) Ena vukei keda o Jiova meda yaloqaqa ke da nuitaki koya ena noda dau masu vua.

7. Na cava me cakava o Josua me rawa ni tamata yaco qai yaloqaqa?

⁷ E dodonu meda vulica qai bulataka na Vosa ni Kalou me rawa nida yaloqaqa ni cakava na lomana. Qori na ka e tukuni me cakava o Josua ena gauna a sosomitaki Mosese kina: “Mo kaukauwa ka qaqa sara ga, mo vakabauta mo cakava me vaka nai vakaro kecega sa vakarota vei iko ko Mosese na noqui talatala . . . Ai vola ni vunau oqo me kakua ni yali e na gusumu; ia mo vakanananu kina e na siga kei na bogi, mo vakabauta kina mo cakava me vaka na ka kecega sa volai kina: ko na qai kalougata e na nomui valavala, ia ko na qai tamata yaco.” (Josua 1:​7, 8) A muria o Josua na ivakaro qori, a rawa kina ni “tamata yaco.” Ke da cakava tale ga qori, eda na tamata yaco qai yaloqaqa vakalevu nida qarava na Kalou.

8. Na tikinivolatabu cava e sa digitaki me tikinivolatabu ni yabaki 2013, ena vukei iko vakacava na matavosa qori?

⁸ A rairai vakayaloqaqataki Josua sara ga na nona rogoca ni tukuna tale o Jiova: “Mo kaukauwa ka qaqa; mo kakua ni rere, se yalolailai: ni sa tiko vata kei iko ko Jiova na nomu Kalou e na veiyasana kecega ko sa lako kina.” (Josua 1:9) E tiko tale ga kei keda o Jiova. Se mani veivakatovolei cava eda sotava, meda kua ni “rere, se yalolailai.” E bibi sara na matavosa qo: “Mo kaukauwa ka qaqa; . . . ni sa tiko vata kei iko ko Jiova na nomu Kalou.” Na matavosa  qori mai na Josua 1:9 e sa digitaki me tikinivolatabu ni yabaki 2013. Na vosa qori kei na veika era tukuna ra qai cakava eso tale era vakabauta qai yaloqaqa ena vakayaloqaqataki keda dina ena veivula sa tu qo e matada.

9. A vakaraitaka vakacava o Reapi na vakabauta kei na yaloqaqa?

⁹ A vunitaka na saqamua o Reapi e rua na yamata a tala yani i Kenani o Josua, qai vakasesei ira na meca. Ena vuku ni nona vakabauta kei na nona yaloqaqa o Reapi, a vakabulai kina kei na nona vuvale ena gauna era vakabalei Jeriko kina na Isireli. (Iper. 11:​30, 31; Jeme. 2:25) A muduka tale ga o Reapi na nona ivakarau ni bula dukadukali me rawa ni vakamarautaki Jiova. E laurai vei ira eso era sa mai lotu vaKarisito nira vakabauta, yaloqaqa ra qai sega ni tu suka mera cakava na veiveisau ena marau kina na Kalou.

10. A vakaraitaka vakacava o Ruci na yaloqaqa ni tutaka na sokalou dina, a vakalougatataki kina vakacava?

¹⁰ Ni sa takali o Josua, a yaloqaqa tale ga ni tutaka na sokalou dina na marama ni Moapi o Ruci. Ni a vakawatitaka e dua na Isireli, sa rairai kila rawa toka na yada qori e dua na ka me baleti Jiova. A dau vakaitikotiko mai Moapi na vugona o Neomai sa yada tale tu ga, ia a nanuma me sa toki tale ina taoni o Peceliema e Isireli. Ni rau taubale voli e gaunisala, a tukuna vei Ruci o Neomai me lesu vei ira na kainona, ia a tukuna na marama ni Moapi qori: “Mo kakua ni cikevi au me’u laivi iko, ka me’u lesu me’u kua ni muri iko . . . Na kai nomu era na kai noqu, na nomu Kalou talega ena noqu Kalou.” (Ruci 1:16) A vu dina mai loma i Ruci na ka e tukuna qori. Ni toso na gauna, a vakawatitaki Ruci o Poasa na weka i Neomai, a sucu e dua na luvedrau tagane rau qai basika mai na yatukawa qori o Tevita kei Jisu. Io, o Jiova e dau vakalougatataki ira era vakabauta qai yaloqaqa.​—Ruci 2:12; 4:​17-22; Maciu 1:​1-6.

11. Erau vakaraitaka vakacava o Jioiata kei Jiosepa na yaloqaqa, a yaga vakacava qori?

¹¹ Eda na yaloqaqa vakalevu qai dei na noda vakabauta nida raica na veitokoni ni Kalou vei ira era vakaliuca na lomana, era vakaliuca tale ga na veika era vinakata o ira era vakabauta vata, sega ni veika ga me baleti ira. Kena ivakaraitaki, raica mada na ka erau cakava na Bete Levu o Jioiata kei na watina o Jiosepa. Ni sa mate o Tui Easaia, a qai vakamatei ira kece na vo ni kawa vakatui o Acalaia na tinana vakavo ga o Joasi, qai kovea na veiliutaki vakatui. Ia erau bolemate o Jioiata kei Jiosepa me rau vakabulai Joasi na luvei Easaia, qai vunitaki koya voli me ono na yabaki. Ena ikavitu ni yabaki, a buli Joasi me tui o Jioiata qai vakarota me vakamatei o Acalaia. (2 Tui 11:​1-16) A tokoni Tui Joasi o Jioiata ena dua na gauna e muri ena kena vakavinakataki na valenisoro. Ena gauna a mate kina o Jioiata ni yabaki 130, a bulu vata kei ira na tui ‘ni sa caka vinaka e Isireli, vua na Kalou, kei na nona vale.’ (2 Vei. 24:​15, 16) Ena nodrau yaloqaqa tale ga o Jioiata kei na watina, a sega ni vakaleqai kina na iyatukawa vakatui mai vei Tevita me yaco vua na Mesaia.

12. A vakaraitaka vakacava o Epeti-meleki na yaloqaqa?

¹² O Epeti-meleki e dua na vakailesilesi ena vale nei Tui Setekaia, a bolemate ena vukui Jeremaia. A soli Jeremaia vei ira na ravouvou e Juta na tui, era beitaki Jeremaia vakailasu ni via vuaviritaka na matanitu ra qai kolotaki koya ena dua na qara lolobo qai biuti koya tu e kea me mate. (Jere. 38:​4-6) A qai vakamamasu vei Setekaia o Epeti-meleki ena vukuna na parofita, dina ga ni leqataki kina na bula i Epeti-meleki nira cati Jeremaia tiko e levu. A rogoca o Setekaia na vakamamasu qori qai tukuna mera gole vata kei Epeti-meleki e 30 na tagane mera lai vueti Jeremaia. A qai tukuna na Kalou vua na parofita me vakadeitaka vei Epeti-meleki ni na sega ni mate ena gauna era ravuti Jerusalemi kina na kai Papiloni. (Jere. 39:​15-18) Io, era  dau vakalougatataki o ira era yaloqaqa mera cakava na loma ni Kalou.

13. Eratou vakaraitaka vakacava na tolu na cauravou Iperiu na yaloqaqa, ena yaga vakacava vei keda na veika eratou sotava?

¹³ Ena ikavitu ni senitiuri B.S.K., eratou vakadinadinataka e tolu na cauravou Iperiu eratou qaravi Jiova ni dau vakalougatataki ira era vakabauta qai yaloqaqa na Kalou. A soqoni ira mai na tamata era vakaitutu e Papiloni o Tui Nepukanesa qai vakarota mera sokaloutaka e dua na matakau koula vakaitamera. O koya e sega ni cakava qori ena vakamatei ena lovo bukawaqa. Eratou tukuna ena veidokai vei Nepukanesa na tolu na cauravou Iperiu: “Na neitou Kalou o koya keitou sa qarava sa rawata me vakabulai keitou mai na lovo ni buka waqa, ia ena vakabulai keitou mai na ligamuni, na tui. Ia ke sega, mo ni kila, koi kemuni na tui, ni keitou sa bese ni qarava na nomuni kalou, keitou sa bese talega ni vakarokoroko ki na matakau koula ko ni sa vakaduria.” (Tani. 3:​16-18) Na veivakabulai vakatubuqoroqoro a caka vei ratou na tolu na cauravou Iperiu e vakamacalataki vinaka ena Taniela 3:​19-30. De dua eda na sega ni vakarerei meda vakamatei ena lovo bukawaqa, ia eda sotava tiko eso na ituvaki e vakatovolei kina na noda yalodina. Meda nuidei ni na vakalougatataka na Kalou na noda vakabauta kei na noda yaloqaqa.

14. A vakaraitaka vakacava o Taniela na yaloqaqa me vaka e tukuni ena Taniela wase 6, na cava a qai yaco?

¹⁴ A vakaraitaka o Taniela na vakabauta kei na yaloqaqa nira surevaka na kena meca vei Tui Taraiase me vakarota ‘me biu ena qara ni laioni o koya e kerea e dua na ka vua e dua na kalou se vua e dua na tamata me bogi tolusagavulu, qai sega ni kerekere ga vei kemuni na tui.’ Ni rogoca ga o Taniela ni sa sainitaki na kena ivola, a “curu ki na nona vale; ka ni sa dola tu na katuba ni nona loqi me donui Jerusalemi, sa tekiduru e duruna vakatolu e na veisiga, me masu, ka vakavinavinaka vua na nona Kalou, me vaka sa daucakava e liu ko koya.” (Tani. 6:​6-10) A qai kolotaki ena qara ni laioni na turaga yaloqaqa o Taniela, ia a vakabulai koya o Jiova.​—Tani. 6:​16-23.

15. (a) Erau vakaraitaka vakacava o Akuila kei Virisila na vakabauta kei na yaloqaqa? (b) Na cava na ibalebale ni vosa i Jisu ena Joni 13:​34, era vakaraitaka vakacava e levu na lotu vaKarisito na loloma va qori?

¹⁵ E sega ni tukuni ena iVolatabu na ituvaki e sotavi, ia erau a ‘bolemate ena vukui Paula’ o Akuila kei Virisila. (Caka. 18:2; Roma 16:​3, 4) Erau yaloqaqa ni muria na vosa i Jisu: “Au solia vei kemudou e dua na ivunau vou, mo dou veilomani; mo dou veilomani me vaka ga na noqu lomani kemudou.” (Joni 13:34) A vakaroti ena Lawa a soli vei Mosese me lomana na wekana e dua me vaka na nona lomani koya. (Vunau 19:18) Ia  na ivakaro “vou” i Jisu e vakaibalebaletaki ina loloma e lai yaco sara ena noda solia na noda bula ena vukudra eso tale me vaka ga e cakava o Jisu. E levu na lotu vaKarisito era vakaraitaka na loloma ena nodra yaloqaqa ni ‘bolemate’ ena vukudra o ira era vakabauta vata, era sega ni vakatakila na kedra itukutuku ni rawa nira vakalolomataki kina se vakamatei sara vei ira na meca.​—Wilika 1 Joni 3:16.

16, 17. E vakatovolei vakacava na nodra vakabauta eso na imuri taumada i Karisito, e tautauvata vakacava qori kei na veika era sotava eso na lotu vaKarisito ena noda gauna?

¹⁶ Me vakataki Jisu ga, era yaloqaqa na lotu vaKarisito taumada mera sokalou duadua ga vei Jiova. (Maciu 4:​8-10) Era bese ni cabora na ka boivinaka e dau vakamai me rokovi kina na empara ni Roma. (Raica na itaba.) A vola o Daniel P. Mannix: “E vica ga na lotu vaKarisito era cakitaka nodra vakabauta, dina ga ni tu vakarawarawa sara ga ena rara e dua na icabocabonisoro e waqa tu kina na buka. A vinakati wale ga vua e dua na kaivesu me ceburaka vakalailai ena yameyame ni buka na ka boivinaka e dau vakamai, sa na qai soli vua na Sitivikiti ni Vakacaboisoro (Certificate of Sacrifice), oti ena sereki sara. A vakamatatataki tale ga vua na kaivesu ni sega ni sokaloutaka na empara; e vakaraitaka tiko ga ni ciqoma na nona ilesilesi vakalou na empara me iliuliu ni matanitu o Roma. Ia voleka ni o ira kece na lotu vaKarisito era vakuakua ena kena soli vakarawarawa vei ira na galala mera dro.”​—Those About to Die.

¹⁷ Ena noda gauna, a rawa sara ga nira vakamatei na lotu vaKarisito era vesu tu ena nodra keba ni veivakararawataki na Nazi, qai dau tukuni ni rawa nira sereki ke ra sainitaka e dua na ivola mera cakitaki Jiova. Ia e vica ga era sainitaka qori. Ena labakawa a vakayacori mai Rwanda ena dua na gauna sa oti, era bolemate na iVakadinadina Tutsi kei na Hutu mera veitaqomaki vakamataveitacini. E vinakati sara ga ena veivakatovolei va qori na yaloqaqa kei na vakabauta.

18, 19. Na ivakaraitaki vakaivolatabu cava ni vakabauta kei na yaloqaqa e rawa ni vukei keda ena noda cakacaka vakavunau?

¹⁸ E ka dokai meda vakaitavi ena gauna qo ena cakacaka levu duadua me bau lesi vei ira na tamata ni Kalou​—na vunautaki ni itukutuku ni Matanitu ni Kalou kei na veivakatisaipelitaki. (Maciu 24:14; 28:​19, 20) Eda kalougata vakalevu ni tiko na ivakaraitaki uasivi i Jisu! A “lako . . . ina veikoro lelevu kei na veikoro lalai me lai vunautaka na itukutuku vinaka ni matanitu ni Kalou.” (Luke 8:1) Me vakataki Jisu ga, ena vinakati na vakabauta kei na yaloqaqa meda vunautaka kina na itukutuku ni Matanitu ni Kalou. Ena veivuke ni Kalou, eda rawa ni yaloqaqa me vakataki Noa, a sega ni soro ena nona “dauvunautaka na ka dodonu” ‘vei ira na sega ni doka na Kalou’ ra qai vakarau vakarusai ena waluvu e tarai vuravura.​—2 Pita 2:​4, 5.

¹⁹ Na masu ena vukei keda ena noda cakacaka vakavunau. Nira tusaqati eso na imuri i Karisito ra qai masuta mera ‘tukuna na vosa ni Kalou ena doudou,’ a rogoci na nodra masu. (Wilika Cakacaka 4:​29-31.) Ke o dau rere mo vunau e veivale, ena sauma o Jiova na nomu masu me vakalevutaki na nomu vakabauta, mo yaloqaqa tale ga.​—Wilika Same 66:​19, 20. *

20. O cei e tokoni keda tiko na dauveiqaravi i Jiova?

²⁰ E sega ni rawarawa meda cakava na ka dodonu nida sotava tiko e levu na leqa ena vuravura ca qo. Ia erau tokoni keda na Kalou kei na Luvena e Ulu ni ivavakoso. Era tokoni keda tale tiko ga e sivia na 7,000,000 na tacida e veiyasa i vuravura. Meda duavata mada ga kei ira qori ena noda vakabauta da qai vunautaka tiko ga na itukutuku vinaka, nida vakasamataka tiko na tikinivolatabu ni yabaki 2013: “Mo kaukauwa ka qaqa; . .  ni sa tiko vata kei iko ko Jiova na nomu Kalou.”​—Josua 1:9.