AU A sucu ena 1923 ena dua na tauni o Hemsworth, e Yorkshire, mai Igiladi. Na ganequ qase o Bob. O Tamaqu e sega ni taleitaki ira na sokalou tu ga vakarairai. Niu se qai yabaki ciwa, a soli vei Ta eso na ivola e vakavotui kina o lotu lasu. E qoroya na ka e wilika. Oti e vica tale na yabaki, e lako yani vale o Bob Atkinson, qai vakayagataka e dua na misini na qaramavoni me keitou rogoca kina e dua na ivunau i Brother Rutherford. Keitou kila sara ga nira lewena tale ga na isoqosoqo era tabaka na ivola qori! Rau kerei Brother Atkinson sara na noqu itubutubu me dau mai vakayakavi e vale me sauma kina e levu neitou taro vakaivolatabu. Keitou sureti tale ga ena dua na soqoni e caka ena nona vale e dua na tacida, e sega ni yawa mai vale. Keitou marautaka sara ga na veisureti qori, mani tauyavu e dua na ivavakoso lailai e Hemsworth. Sega ni dede keitou vakaicilitaka na ivakatawa ni tabacakacaka, ra sureti tale ga e vale na painia era veiqaravi voleka mera mai kana. E uqeti au dina noqu dau veimaliwai kei ira.

E dua tiko neitou bisinisi, ia kaya o Tamaqu vei ganequ, “Ke o via painia, rawa ni cegu na bisinisi qo.” E vakadonuya o Bob, biubiu sara e vale me lai painia ni se qai yabaki 21. Oti tale e rua na yabaki niu sa yabaki 16, au lesi tale ga meu painia. Au dau vunau ena muanimacawa, ia au dau cakacaka duadua ena loma ni macawa niu vakayagataka na tikidua ni vunau kei na qaramavoni meu vunau kina. E vakalougatataki au o Jiova me dua noqu vuli iVolatabu e toso vinaka vakayalo. Era qai kila na ka dina e levu na lewe ni nona vuvale. Au lesi meu painia lavotaki ena yabaki ga e tarava kei Mary Henshall. Keirau lesi ina dua na tauni o Cheshire, e dau tarai vakavudua.

E donuya sara tu ga qori na iKarua ni iValu Levu, ra vakaroti gona na yalewa mera veitokoni ena ivalu. Keimami nanuma na veiqaravi vakatabakidua, vakabibi o keimami na painia lavotaki, ni keimami na vagalalataki me vakataki ira ga na vo ni italatala ni so tale na lotu. Ia e sega ni vakadonuya qori na mataveilewai, au mani curu kina e valeniveivesu me 31 na siga. Na yabaki e tarava niu sa  yabaki 19, au sega ni via vakaitavi ena mataivalu ena vuku ni noqu vakabauta. Au rairai ena rua na mataveilewai, ia e talaci na noqu kisi. Na ka kece au sotava qo, au vakila tiko ga na veivuke ni yalo tabu, e taura tale tiko ga o Jiova na ligaqu me vakayaloqaqataki au, e vakataudeitaki au.—Aisea 41:10, 13.

Au sotavi Arthur Matthews ena 1946. A curu tale tu ga me tolu na vula e valeniveivesu ni sega ni via vakaitavi ena ivalu, e tomani tacina sara o Dennis, me painia lavotaki e Hemsworth. A vakavulici rau o tamadrau ni rau se lalai, rau papitaiso ni rau se itabagone. Sega ni dede sa lesi o Dennis i Ailadi, mani tiko duadua ga o Arthur. Rau taleitaki koya na noqu itubutubu ni cauravou gugumatua, mani sureti me toki yani vale. Gauna au dau gade kina e vale, dau neirau itavi na sava iyaya ni oti na kana. Oti qori keirau tekivu veivolavolai. A vesu me tolu tale na vula o Arthur ena 1948. Keirau qai vakamau ena Janueri 1949, ia neirau isausau tiko ga na veiqaravi vakatabakidua. Ena veivuke i Jiova, kei na neirau tuvatuva vinaka, keirau dau vakayagataka na neirau siga ni gade me keirau cakacaka ena beti vuata, bau rawa kina eso na ilavo me toso tiko ga na painia.

Oti ga e dua na yabaki, e kerei me keirau lako i Noca Ailadi, keirau liu ena tauni o Armagh, oti qai dewa i Newry, era levu kina na lotu Katolika. Sega ni taleitaki eke na noda cakacaka, keirau na qaseqasetaka na neirau veivosaki kei ira na tiko e kea. Dau caka na soqoni ena nodra vale na mataveitacini, e 16 na kilomita na kena yawa mai na vanua keirau tiko kina. Rauta ni le walu era dau tiko ena soqoni. Ni keirau sureti me keirau moce, keirau na davo ga ena fuloa, qai marautaki na ikatalau totoka ena siga tarava. Nikua e marautaki dina nira le levu sara na tacida e keri.

Rau sa veiqaravi rawa tiko vakapainia lavotaki o ganequ kei watina o Lottie ena Noca kei Ailadi, keitou qai tiko kece na le va ena dua na soqo ni tikina e Belfast ena 1952. E vakaicilitaki keitou e dua na tacida, wili tale ga kina o Pryce Hughes, na ivakatawa ni valenivolavola ni tabana e Peritania. Dua na bogi keitou veitalanoataka tiko na sevutaki ni ivola lailai na God’s Way Is Love (iTovo ni Kalou na Loloma), a tabaki vakatabakidua me baleti ira e Ailadi. E kaya o Brother Hughes ni dredre na vunau vei ira na lotu Katolika era tiko ena vanua era vakarurugi vei Ailadi. Era dau vakasavi mai na nodra icili na mataveitacini, dau vakayacori tale ga vei ira na ivalavala voravora nira bukana na bete. E kaya o Pryce: “E vinakati na veiwatini era vakamotoka mera vakaitavi ena dua na sasaga lavotaki me veisoliyaki kina na ivola lailai qo ena veivanua kece qori.” * Sega ni bera neitou kaya, “Keitou na cakava qori!” Qori gona na ka au tukuna ena itekitekivu ni italanoa qo.

 Dua na vanua era rawa ni vakaicili kina na mataveitacini e Dublin oya na vale i Ma Rutland, e dua na tacida yalewa sa dede nona yalodina. Keitou lai kele e kea, keitou volitaka eso na ka keitou taukena, oti keitou vodo sara ena motopai nei Bob, e sema tale tiko ena dua na qiqi, me lai vaqarai e dua na motoka. Keitou kunea e dua na motoka sa makawa toka, qai kerei o kena itaukei me kauta i vale, ni keitou sega ni kila kece na draiva. Ena yakavi qori a vakatovotovotaka tiko o Arthur ena dela ni loga nona veisautaki qia. Na siga tarava ni se saga tiko me draivataka mai na qarati, sa basika yani e dua na daukaulotu o Mildred Willett (e qai wati John Barr). E kila na draiva! Qo sa rawa ni vuli tale vakalailai o Arthur, ni bera ni keitou biubiu!

Na ka me vaqarai tarava na icili. Keitou vakasalataki me kua na vakaicili ena valeqiqi de ra vakama na dauveitusaqati, keitou vaqara gona e dua na vale, ia e matewale. Keitou moce kece ena motoka na bogi qori. Na siga e tarava, keitou kunea e dua na valeqiqi lailai e caka ga e vale, toka kina e rua na imocemoce tabarua. Qori sara ga e qai neitou icili tiko. Dua mada ga na ka na neitou rawa ni kelea tu ga ena nodra itikotiko na dauteitei yalovinaka era tu e kea. Rawa kina ni keitou vunau ena yalava e rauta ni 16 ina 24 na kilomita mai na vanua qori. Ni keitou biubiu, keitou na lesuvi ira tale ena yalava qori.

Keitou vunau kece ena nodra vale na tiko ena cevaicake kei Ailadi, sega ni dua na ka e vakataotaka neitou cakacaka, soli kina e sivia ni 20,000 na vola lailai, soli tale ga na yacadra na tataleitaki ina valenivolavola ni tabana e Peritania. Nikua e ka ni veivakalougatataki nodra sa tiko ena vanua qori e vica vata na drau na tacida!

Keirau qai lesi tale ina ceva kei Lodoni. Ni oti e vica na macawa, ratou qiriti Arthur na valenivolavola ni tabana e Peritania me ivakatawa ni tabacakacaka, me tekivu ena siga ga e tarava! Ni oti e dua na macawa nona vuli tiko, keirau tekivu veiqaravi sara ena tabana qori e Sikoteladi. Sega mada ga na gauna me vakarautaka kina nona ivunau, ia nona dau tu vakarau me veiqaravi vei Jiova e vakayaloqaqataki au sara ga. Keirau marautaka na neirau ilesilesi ni veiqaravi vakaivakatawa ni tabacakacaka. Keirau dau veiqaravi tu ga ena vica vata na yabaki ena vanua era sega kina na mataveitacini, ia qo e ka ni marau ni keirau maliwai ira e levu.

Na gauna e sureti kina o Arthur me lai vuli vula tini ena Koronivuli o Kiliati ena 1962, dua na vakatulewa levu me keirau na cakava. Keirau kila niu na tiko ga mai, ia e dodonu me ciqoma o Arthur na itavi dokai qori. Niu tiko duadua ga, au mani lesu i Hemsworth meu lai painia lavotaki tiko kina. Ni lesu yani o Arthur ni oti e dua na yabaki, keirau lesi me keirau veiqaravi vakaivakatawa ni tikina, e kovuti kina na vanua o Sikoteladi, vualiku kei Igiladi vaka kina o Ailadi.

E dua na ilesilesi vou i Arthur ena 1964 me ivakatawa ni valenivolavola ni tabana ena vanua era vakarurugi e Ailadi. A sega ni lomaqu na veisau qori ni keirau dau marautaka na itavi ni ivakatawa ni tabacakacaka. Ia niu railesu au vakavinavinakataka na itavi dokai ni veiqaravi e Peceli. Au vakabauta ke o ciqoma e dua na ilesilesi o sega ni taleitaka, ena qai vakalougatataki iko ga kina o Jiova. Au dau cakacaka e veisiga e valenivolavola, au dau tawa ivola, vakasaqa kei na sasamaki. Ena dua na gauna keirau veiqaravi vakaivakatawa ni tikina keirau dau sotavi ira na mataveitacini ena vanua qo. Na veika qori vaka kina na neirau raica na nodra toso vakayalo na neirau vuli iVolatabu, e vaqaqacotaka na neirau veiwekani kei ira na mataveitacini e Ailadi. Sa dua dina na ka ni veivakalougatataki!

Na imatai ni soqo ni veimatanitu e Ailadi a vakayacori e Dublin ena 1965. * E kaukaua na veitusaqati, ia e sega ni vakataotaka na soqo. Era tiko kina e le 3,948 qai papitaiso e le 65. Era yadua na ivola ni vakavinavinaka na mataveitacini era veivakaicilitaki vei ira na le 3,500 era vulagi mai vanuatani. Era vakavinavinakataki ira tale ga na vulagi o ira na veivakaicilitaki ena vuku ni nodra itovo vinaka. E dua dina na veisau e Ailadi.

Erau mai duavata ena 1966 na yasayasa ena noca kei na sauca Ailadi ni rau vakarurugi ena valenivolavola ni tabana e Dublin. Qo na ka e sega ni rawata o lotu kei politiki ena yanuyanu qori ni levu kina na veivakaduiduitaki. Keimami marautaka na nodra duavata na mataveitacini era Katolika, era Lotu Tawase tu e liu.

E dua na veisau ena neirau bula ena 2011 ni sa cokovata na valenivolavola ni tabana e Peritania kei Ailadi, keirau lesi kina ena Peceli e Lodoni. Au sa tekivu leqataka tiko na bula nei Arthur ena gauna vata qori. E qai kilai ni tauvi koya tiko na mate ni nave na Parkinson. E takali ena ika20 ni Me, 2015 ni oti e 66 na yabaki na neirau veitokani voli.

Ena vica na yabaki sa oti e vusolo na lomaqu, au galili, au lolosi ni sa mai yali e yasaqu o Arthur. Dua na ka na noqu nanumi koya! Ia ni yaco na ituvaki qori eda dau volekati Jiova kina. E vakacegui au tale ga ni levu era dau lomani Arthur. Era volavola mai e levu na itokani mai Ailadi, Peritania kei Merika. E vukei au vakalevu na nodra ivola kei na nodratou veivakayaloqaqataki na taci Arthur, o Dennis, na watina o Mavis kei rau na vugoqu o Ruth kei Judy.

E uqeti au vakalevu na ka e kaya na Aisea 30:18: “E wawa tiko ga ena vosota o Jiova me yalovinaka vei kemuni, ena tu vakarau o koya me lomani kemuni. Ni Kalou lewadodonu o Jiova. Era marau o ira kece na waraki koya tiko.” E vakacegui au dina niu kila ni wawa tiko ena vosota o Jiova me vakavinakataka na keda ituvaki, me lesi keda tale ga ena so na itavi dokai ena nona vuravura vou.

Niu nanuma lesu na neirau bula, au raica na veivakalougatataki kei na veidusimaki i Jiova ena neirau cakacaka e Ailadi. E ka dokai dina niu bau vakaitavi vakalailai ena tubu vakayalo ni vanua ya. E sega ni vakabekataki nida na vakalougatataki, nida cakava na loma i Jiova.