ENA veimama ni ika20 ni senitiuri era raica kina na saenitisi ena imatai ni gauna na wainimate me valuta na manumanu e vakavu tauvimate. Era nuitaka na vuniwai ni na yaga tale ga ena kena tarovi eso tale na mate. E yaga na wainimate vou qori ni se qai tekivu vakayagataki. Ia ni toso na gauna salavata kei na kena vakayagataki vakalevu, sa ra kune eso tale na manumanu somidi nira sa valuta tiko na wainimate qori.

Nodra vinakata gona na saenitisi mera kila e dua na kena iwali, era tekivu vakadikeva tale na iwalewale makawa e dau vakayagataki me tarovi kina na tauvimate. Dua na kena vakayagataki na siga kei na cagi bulabula, ni dau yaga vakalevu.

Era uqeta e levu mai Igiladi ena gauna e liu me dau vakayagataki na siga kei na cagi bulabula ni rawa ni wali kina eso na mate. O Vuniwai John Lettsom (1744-1815) e kaya ni yaga na cagi ni wasawasa kei na siga vei ira na gone era matenigacagaca (TB). Ena 1840, e raica na dauniveisele o George Bodington ni o ira na dau cakacaka e tuba, me vakataki ira na dauteitei, dausiviyara, kei ira na ivakatawa ni manumanu, e kunekunei dredre mera tauvi matenigacagaca. Ia o ira na dau tiko ga vakalevu e loma e rawarawa sara na kena tauvi ira.

O Florence Nightingale (1820-1910) e rogo ena ka vou e cakava ni veiqaravi tiko vakanasi vei ira na sotia ni Igiladi era mavoa ena ivalu na Crimean War. E taroga: “Vakacava dau vakila ni curuoso na rumu qai boi . . . ena bogi se na matakalailai ni se sega ni doladola na katubaleka?” E vakatututaka ni vinaka me bulabula na cagi ena loma ni rumu e tiko kina na tauvimate me vaka na cagi e liwa tu e tautuba, me kua ga ni lai liliwa kina o koya e tauvimate tiko. E kaya tale: “Noqu qaravi ira tiko na tauvimate, au dikeva ni bibi vei ira e rua na ka, na cagi bulabula kei na rarama . . . Qo na rarama ni matanisiga.” Levu tale ga ena gauna ya era vakabauta ni vinaka ina bula na kena  dau sigani na iyaya ni moce kei na isulu.

Na vakadidike ena gauna qo e tukuni kina ni se yaga tiko ga qori dina ni sa torocake sara na veika vakasaenisi mai na veiyabaki ni 1800. Kena ivakaraitaki e laurai ena dua na vakadidike e Jaina ena 2011 “ni kune vakalevu na mate ni yatevuso” ena bure ni koronivuli ni vuli torocake e dau curuoso tu, e sega ni cagicagi vinaka.

E tukuna na isoqosoqo na World Health Organization (WHO) ni na sega ni levu na tauvimate ke dau sagai me liwa vinaka e lomanivale na cagi bulabula mai tautuba. E uqeta e dua na ivoladusidusi ni isoqosoqo qori a tabaki ena 2009, ni bibi na cagi bulabula me vakalailaitaki kina na kena rawa ni veitauvi na mate e valenibula. *

O na rairai kaya, ‘Sa matata kece qori, ia sa bau vakadinadinataki vakasaenisi? Rawa vakacava ni tarova na tauvimate na siga kei na cagi bulabula?’

Vakamacalataki na kena isau ena dua na vakadidike a vakayacori ena Tabana ni Veitaqomaki e Peritania. Era saga na saenitisi mera kila na balavu ni gauna ena gaga tiko kina na cagi ke vakacabotetaki e Lodoni na kasi gaga era tiko kina na manumanu somidi era vakadewa na mate. Mera kila na dauvakadidike ke tiko dina na manumanu somidi qori, era biuta ena wa silika ni viritalawalawa na manumanu somidi na E. coli, qai biu me liwava na cagi. Sa kilai tiko ni dau vakamatei ira na manumanu qori na kaukaua ni siga, mani caka kina na vakadidike qori ena bogi. Cava e kune?

Ni oti e rua tale na aua, voleka nira mate kece. Ia vakacava o ira na sogolati? Era biu ga ena vanua era biu kina o ira na vakadikevi ena bogi, e tautauvata na ivakarau ni katakata kei na kena tunumaka, ia ni oti e rua na aua e laurai ni levu e bula. Na vuna? Ni sega ni liwavi ira na cagi bulabula ena nodra sogolati tu. Ia sega tiko ga ni matata se cava e tiko ena cagi bulabula e veivakamatei. Na ka ga era sa dikeva na dauvakadidike oya ni sa tiko rawa ena cagi e “dua na wainimate e dau vakamatea na manumanu somidi era vuni lo tu e macawa.”

Tiko tale ga na wainimate qori ena siga. E vakamacalataka na ivola na Journal of Hospital Infection “ni dua na iwase levu ni manumanu somidi era vakavu mate era sega ni dau rawata na kaukaua ni matanisiga.”

Cava o rawa ni cakava ena ka o sa kila qo? De o na via vakacilavi siga ena so na gauna, ceguva tale ga na cagi bulabula. Ena rawa ni vinaka ena nomu bula qori.