Na yaca ni Kalou o Jiova, e kena ibalebale “O Koya e Vakavuna me Yaco.” E Kalou kaukaua duadua o Jiova, e bulia tale ga na ka kece. E tu vua na kaukaua me cakava na ka ga e vinakata.

E va na matanivola vakaIperiu e dau volai kina na yaca ni Kalou. Na matanivola qori e volai vakavalagi me YHWH se JHVH. E voleka ni basika vaka7,000 na yaca ni Kalou ena iVolatabu taumada vakaIperiu. E duidui na ivolavolai ni yaca i Jiova, ena veiyasa i vuravura, e muri tale ga na kena icavucavuti e kilai levu ena duidui vanua.

▸ Wase 1, para. 15

E vakavuna na Kalou na volai ni iVolatabu, e vakayagataka ga na tamata me volavola. Qori e vaka ga na nona kerei vunivola e dua na daunibisinisi me vola na nona ivola. E veidusimaki vei ira na dauvola iVolatabu na yalo tabu ni Kalou mera vola na nona nanuma. E duidui na sala e veidusimaki kina na yalo tabu ni Kalou, eso na gauna e vakaraitaka ena raivotu se na tadra na veika me volai.

▸ Wase 2, para. 5

Qo na ivakavuvuli vakaivolatabu ena vukei keda meda vakatulewa vinaka. Kena ivakaraitaki, “na ilala ca e vakacacana na itovo vinaka.” Na ivakavuvuli qori e vakaraitaka vei keda ni rawa ni yaga se veivakaleqai na ilala eda digia. (1 Korinica 15:33) Dua tale na ivakavuvuli, “na ka kece e kaburaka e dua ena tamusuka tale ga.” Eda vulica e keri nida na tauca ga na vua ni noda ivalavala.—Kalatia 6:7.

▸ Wase 2, para. 12

Qo na itukutuku ni Kalou. E rawa ni vakatakilai kina na inaki ni Kalou, dua na ivakavuvuli, ivakaro, se lewa. Okati kina na kena vakarogoi na veika ena yaco ena gauna se bera mai. Sa vakayacori oti e levu na parofisai vakaivolatabu.

▸ Wase 2, para. 13

A vakayacori vei Jisu e levu na parofisai vakaivolatabu me baleta na Mesaia. Raica na kato “ Parofisai vakaMesaia.”

▸ Wase 2, para. 17, vmr.

A bulia na vuravura o Jiova me parataisi, me nodra itikotiko na kawatamata era lomani koya. E se dei tu ga na nona inaki. Sa vakarau muduka na veika ca me rawa nira bula tawamudu na nona tamata.

▸ Wase 3, para. 1

O Setani na imatai ni agilosi a saqata na Kalou. E vakatokai me o Setani se “Dauveivorati,” ni dau saqati Jiova. E vakatokai tale ga me Tevoro, kena ibalebale “Dauvakaucaca” baleta e dau vakatetea na itukutuku lasu me baleta na Kalou qai dauveivakacalai.

▸ Wase 3, para. 4

A buli ira na agilosi o Jiova ni se bera sara ni bulia na vuravura. Era buli mera vakaitikotiko mai lomalagi e oba vakaoba na agilosi. (Taniela 7:10) Era vakayacani qai tiko na ka era duidui kina. O ira na agilosi era yalodina qai yalomalumalumu era sega ni vinakata mera qaravi. E duidui na nodra itutu, e duidui tale ga nodra itavi. Era lesi eso mera veiqaravi ena itikotiko vakaturaga i Jiova. Eso tale mera vakasavuya nona itukutuku, veitaqomaki qai veidusimaki vei ira na nona tamata e vuravura, vakataulewa, se veitokoni ena cakacaka vakavunau. (Same 34:7; Vakatakila 14:6; 22:8, 9) Era na vukei Jisu ena gauna se bera mai ena ivalu na Amaketoni.—Vakatakila 16:14, 16; 19:14, 15.

▸ Wase 3, para. 5; Wase 10, para. 1

Ke da saqati Jiova kei na lomana ena malele ni lomada, noda vakasama se ivalavala, ya sara ga na ivalavala ca. Ni rawa ni vakaleqa qori na noda veiwekani kei na Kalou, e vakarautaka kina vei keda na lawa kei na ivakavuvuli meda kua ni nakita kina noda valavala ca. Na ka kece a bulia o Jiova ena ivakatekivu e uasivi, ia erau vakayalia o Atama kei Ivi na bula uasivi ni rau sa ivalavala ca ena vuku ni nodrau talaidredre vei Jiova. Erau qase qai mate, eda sotava tale tu ga nikua na ituvaki qori ni vakadewa vei keda o Atama na ivalavala ca.

▸ Wase 3, para. 7; Wase 5, para. 3

Qo na ivalu ni Kalou ena vakarusa kina na vuravura i Setani, kei na veika ca.

▸ Wase 3, para. 13; Wase 8, para. 18

Qo na matanitu e tauyavutaka mai lomalagi o Jiova. Sa veiliutaki tiko kina vakatui o Jisu Karisito. Ena vakayagataka na Matanitu qori o Jiova ena gauna se bera mai me vakarusa na ivakarau ca kece. Ena liutaka na vuravura na Matanitu ni Kalou.

▸ Wase 3, para. 14

A buli Jisu e liu na Kalou ni bera nira buli na veika tale eso. E talai Jisu mai vuravura o Jiova me mate ena vukuda kece na kawatamata. A vakamatei o Jisu, ia e vakaturi koya o Jiova. Sa veiliutaki tiko vakatui ena gauna qo ena Matanitu ni Kalou.

▸ Wase 4, para. 2

A parofisaitaki se sa tukuni tu mai ena iVolatabu na gauna ena basika kina na Mesaia. E vakatokai na gauna qori me 69 na macawa. Ena basika mai na Mesaia ni sa cava na gauna qori. A tekivu na 69 na macawa ena 455 B.G.V. qai cava ena 29 G.V.

Eda kila vakacava ni mai cava na gauna qori ena 29 G.V.? A tekivu na 69 na macawa ena 455 B.G.V., na gauna a yaco yani kina i Jerusalemi o Niemaia qai tara tale na koro qori. (Taniela 9:25; Niemaia 2:1, 5-8) Na naba cava eda vakasamataka nida rogoca na vosa “daseni”? Io, na naba 12. Nida rogoca tale ga na vosa “macawa,” ena lako mai na noda vakasama na naba 7. Na macawa ena parofisai qo e sega ni vitu na siga, ia e dusia na vitu na yabaki. Qori e lakovata kei na kena dau cakacakataki na gauna vakaparofisai, oya na “dua na siga me dua na yabaki.” (Tiko Voli Mai na Lekutu 14:34; Isikeli 4:6) Kena ibalebale na dua na macawa e vitu na yabaki na kena dede, na 69 na macawa e 483 na yabaki (vakavitutaki na 69). Ke da tekivu wilika na 483 na yabaki mai na 455 B.G.V., eda na yacova na 29 G.V. Qori sara ga na yabaki e papitaiso kina o Jisu qai lumuti me Mesaia!—Luke 3:1, 2, 21, 22.

 E cavuti ena parofisai vata ga qori e dua tale na macawa, kena ibalebale ya e vitu tale na yabaki. Ena loma ni gauna qori, ena vakamatei na Mesaia ena 33 G.V. Me tekivu tale ga ena 36 G.V., sa na vunautaki Matanitu ni Kalou ina veimatanitu, sega ni vei ira ga na Jiu.—Taniela 9:24-27.

▸ Wase 4, para. 7

E kaya na iVolatabu ni Dauveibuli na Kalou o Jiova, a buli Jisu ni bera nira buli na veika tale eso. (Kolosa 1:15, 16) E sega ni Kalou Kaukaua Duadua o Jisu. E sega vakadua ni kaya ni tautauvata kei na Kalou. A kaya ga ‘ni cecere sara vua o Tamana.’ (Joni 14:28; 1 Korinica 15:28) Ia era vakavuvulitaka eso na matalotu na Letoluvakalou. Era kaya ni ratou dua ga na Kalou na Tamana, na Luvena, kei na yalo tabu. E sega ni volai ena iVolatabu na vosa “Letoluvakalou.” E lasu na ivakavuvuli qori.

Na yalo tabu e igu tawarairai ni Kalou, e dau vakayagataka o Jiova me vakayacora kina na lomana. E sega ni Kalou na yalo tabu. Kena ivakaraitaki, e tukuni ni “sobuti ira . . . na yalo tabu” na lotu vaKarisito taumada. E kaya tale ga o Jiova: “Au na sovaraka na yaloqu vei ira na tamata kece ga.”—Cakacaka 2:1-4, 17.

▸ Wase 4, para. 12; Wase 15, para. 17

Na cava era sega ni vakayagataka kina na kauveilatai na lotu vaKarisito dina ena nodra sokalou?

1.  Sa dede nodra vakayagataka tu mai na kauveilatai na lotu lasu. A dau vakayagataki ena gauna makawa ena sokalou e qaravi kina na veikabula, kei na nodra sokalou vakasisila na lotu butobuto. Ena loma ni 300 na yabaki mai na mate i Jisu, era sega ni bau vakayagataka na lotu vaKarisito na kauveilatai ena nodra sokalou. Dua sara na gauna e muri, e uqeta na empara ni Roma o Constantine me vakayagataki na kauveilatai me ivakatakilakila ni lotu vaKarisito. A kena inaki qori mera tavuki kina e levu ina lotu vaKarisito. Ia na kauveilatai e sega sara ga ni dua na kena isema vei Jisu Karisito. E kaya na New Catholic Encyclopedia: “Era vakayagataka na kauveilatai eso na matatamata ni bera na gauna vaKarisito, kei ira era sega ni lotu vaKarisito.”

2.    A sega ni mate ena kauveilatai o Jisu. Na vosa vaKirisi e vakadewataki me “kauveilatai” e kena ibalebale “dua na duru balavu,” “kauvaro,” se “dua na vunikau.” E kaya na Companion Bible: “Na vosa vaKirisi e vakayagataki ena [Veiyalayalati Vou] e sega sara ga ni vakaibalebaletaka e rua na tiki ni kauvaro.” A mate o Jisu ena dua na duru balavu.

3.  E sega ni vinakata o Jiova meda vakayagataka na ivakatakarakara se ivakatakilakila ena noda sokalou.—Lako Yani 20:4, 5; 1 Korinica 10:14.

▸ Wase 5, para. 12

A vakaroti ira na nona tisaipeli o Jisu mera dau vakananuma na nona mate. Era cakava qori e veiyabaki ena 14 Naisani, na tikinisiga vata ga era solevutaka kina na Isireli na Lakosivia. E dau veisoliyaki ena iVakananumi na madrai kei na waini, e vakatakarakarataka na yago i Jisu kei na nona dra. Era kania na madrai qai gunuva na waini o ira na lai veiliutaki kei Jisu e lomalagi. O ira na nuitaka na bula e vuravura era tiko ena iVakananumi me ivakaraitaki ni nodra doka na soqo qori, ia era sega ni kania na madrai se gunuva na waini.

▸ Wase 5, para. 21

• Era vakabauta e levu ni bula tale tiko e dua na ka ena gauna eda mate kina, eda na dewa ena dua tale na vuravura meda lai bula kina. Eso tale era vakabauta nira rawa ni veivuke se veivakaleqai o ira na sa mate.

• E sega ni tukuna na iVolatabu ni bula tale tiko e dua na ka ena gauna eda mate kina, ia e vakamatatataka nida na sega ni vakila e dua na ka. E kaya: ‘Era kila na bula tiko nira na mate, ia o ira na mate era sega sara ga ni kila e dua na ka ni sa guilecavi na ka era dau nanumi kina. Sa oti tale ga na nodra loloma, veicati, kei na nodra vuvu, sa sega tale nira vakaivotavota ena dua na ka ena ruku ni matanisiga. E sega  na cakacaka se na vakasama se na kilaka se na vuku ena iBulubulu.’ (Dauvunau 9:5, 6, 10) E kaya tale ga na iVolatabu ni gauna e mate kina e dua, “sa lesu o koya ina qele, sa takali na nona vakanananu ena siga oya.” Io, sa cava sara ga e kea na nona bula. (Same 146:4; Vakatekivu 3:19) E sega gona ni tukuna na iVolatabu ni bula tale tiko e dua na ka nida mate, eda sega ni dewa ena dua tale na vuravura meda lai bula kina. E sega tale ga ni rawa ni veivuke se veivakaleqai e dua ni sa mate.

▸ Wase 6, para. 5; Wase 15, para. 17

E levu tu na ibalebale ni vosa vakaIperiu kei na vosa vaKirisi e vakadewataki me “yalo.” Ia era dusia kece ga na ka e sega ni raica rawa na matada, me vaka na cagi se na noda icegu ni bula na tamata kei na manumanu. E rawa ni vakaibalebaletaki tale ga vei ira na kabula vakayalo kei na yalo tabu, na igu tawarairai ni Kalou. E sega ni tukuni ena iVolatabu ni bula tale tiko e dua na ka ena gauna e mate kina e dua.—Lako Yani 35:21; Same 104:29; Maciu 12:43; Luke 11:13.

▸ Wase 6, para. 5; Wase 15, para. 17

Na Qiena e yaca ni dua na buca volekati Jerusalemi, e dau kamayavu kina na benu. E sega na ivakadinadina ni vakararawataki se vakamai bulabula ena buca qori na tamata se manumanu ena gauna i Jisu. E sega gona ni vakatakarakarataka o Qiena e dua na vanua tawarairai era na lai vakararawataki se vakamai tawamudu kina o ira na sa mate. Ni cavuti ira na kolotaki i Qiena o Jisu, a vakaibalebaletaka tiko na rusa vakadua.​—Maciu 5:22; 10:28.

▸ Wase 7, para. 20

Qo na masu e vakavulici ratou kina na nona tisaipeli o Jisu. Qori tale ga na ivakarau ni masu e vakavulici keda kina o Jisu meda masuta:

• “Me vakarokorokotaki na yacamuni”

  Eda masuta me muduka o Jiova na kena vakarogorogocataki tiko na yacana se kena irogorogo ena ivakavuvuli lasu. E veiganiti qori me rawa ni rokovi qai dokai e lomalagi kei vuravura na yaca ni Kalou.

• “Me yaco mai na nomuni Matanitu”

  Eda masuta me vakarusa na vuravura ca i Setani na Matanitu ni Kalou, me liutaka na vuravura, me vukica tale ga na vuravura me parataisi.

• “Me caka na lomamuni e vuravura”

  Eda masuta me vakayacori na loma ni Kalou e vuravura, me rawa nira bula tawamudu ena Parataisi na kawatamata talairawarawa ra qai bula uasivi me vaka ga e nakita taumada o Jiova.

▸ Wase 8, para. 2

E vakarautaka na ivoli o Jiova meda sereki kina na kawatamata mai na ivalavala ca kei na mate. E vinakati na ivoli me volia lesu na bula uasivi a vakayalia o Atama, meda veiyaloni tale ga kina kei Jiova. A talai Jisu mai vuravura o Jiova me mate ena vukuda kece na tamata ivalavala ca. E rawa nida bula tawamudu qai vakalesui vei keda na bula uasivi ena vuku ni mate i Jisu.

▸ Wase 8, para. 21; Wase 9, para. 13

E vakamacalataki ena Taniela wase 4 ni na tauyavutaka na Kalou na nona Matanitu ena 1914.

Na parofisai: A vakaraitaka vei Tui Nepukanesa o Jiova ena dua na tadra vakaparofisai na vunikau sa lauta tu. Ena tadra qori, e vesu wavokita na vunikau na wa kaukamea kei na kopa me kua kina ni tubu me oti mada na “vitu na gauna.” Ena qai tubu tale ni sa cava na gauna qori.—Taniela 4:1, 10-16.

iBalebale ni parofisai vei keda: Na vunikau e vakatakarakarataka na veiliutaki ni Kalou. E vakayagataki ira voli me vica vata na yabaki o Jiova na tui e Jerusalemi mera liutaka na matanitu o Isireli. (1 Veigauna 29:23) Ia e mai mudu nodra veiliutaki na tui qori nira sega ni yalodina. E vakarusai o Jerusalemi ena 607 B.G.V. Sa tekivu sara ga e keri na “vitu na gauna”. (2 Tui 25:1, 8-10; Isikeli 21:25-27) A vakaibalebaletaka tiko gona o Jisu na “vitu na gauna” ni kaya, “Era na qai butuki Jerusalemi na veimatanitu, me yacova ni sa oti nodra gauna lokuci na veimatanitu.” (Luke 21:24) A sega ni cava na “vitu na gauna” ni se bula voli e vuravura o Jisu. E yalataka o Jiova ni na lumuta e dua na Tui ena icavacava ni “vitu na gauna.” Ni veiliutaki na Tui qori o Jisu, era na vakalougatataki tawamudu kina na lewe i vuravura.​—Luke 1:30-33.

Na dede ni “vitu na gauna”: Na “vitu na gauna” e 2,520 na yabaki. Ke da tekivu wilika na 2,520 na yabaki mai na 607 B.G.V., eda na yacova na 1914. Qori na yabaki e solia kina o Jiova vua na Mesaia o Jisu na idabedabe vakatui ena Matanitu ni Kalou.

E cakacakataki vakacava na 2,520 na yabaki? E cavuti ena iVolatabu na dua na gauna, rua na gauna, kei na veimama ni gauna. Qo e tolu veimama na gauna, e tautauvata kei na 1,260 na siga. (Vakatakila 12:6, 14) Ia ena vakaruataki na 1,260 na siga qori me qai “vitu na gauna,” kena ibalebale  ena 2,520 na siga. Ni muri na kena cakacakataki na gauna vakaparofisai, oya na “dua na siga me dua na yabaki,” na 2,520 na siga e 2,520 na yabaki.—Tiko Voli Mai na Lekutu 14:34; Isikeli 4:6.

▸ Wase 8, para. 23

Na matavosa “agilosi turaga” e kena ibalebale “nodra iliuliu na agilosi.” E cavuti ga ena iVolatabu e dua na agilosi turaga, oya o Maikeli.—Taniela 12:1; Juta 9.

O Maikeli e iLiuliu ni mataivalu ni Kalou, era lewena na agilosi yalodina. E kaya na Vakatakila 12:7: “O Maikeli kei ira na nona agilosi era vala kei na gata levu, . . . kei ira na nona agilosi.” E tukuni ena Vakatakila ni o Jisu na iLiuliu ni mataivalu ni Kalou. Kena ibalebale e yaca i Jisu tale ga o Maikeli.—Vakatakila 19:14-16.

▸ Wase 9, para. 4

Qo na gauna era na yaco kina e vuravura eso na veika lelevu ni bera ni vakarusa na vuravura i Setani na Matanitu ni Kalou. E vakatokai tale ga na gauna qori ena parofisai vakaivolatabu me “ivakataotioti ni veika vakavuravura,” kei na “gauna ena tiko kina na Luve ni tamata.” (Maciu 24:3, 27, 37) A tekivu “na iotioti ni veisiga” ena 1914 ni sa veiliutaki mai lomalagi na Matanitu ni Kalou. Ena qai cava na gauna qori ni vakarusai na vuravura i Setani ena Amaketoni.—2 Timoci 3:1; 2 Pita 3:3.

▸ Wase 9, para. 5

E vakaturi e dua sa mate ni vakabulai koya tale na Kalou. E cavuti ena iVolatabu e ciwa na veivakaturi. Eratou veivakabulai e keri o Ilaija, Ilaisa, Jisu, Pita, kei Paula. E rawa ga na cakamana qori ena kaukaua ni Kalou. Sa yalataka tu o Jiova me vakaturi ira “na yalododonu kei ira na sega ni yalododonu” mera bula e vuravura. (Cakacaka 24:15) E cavuti tale ga ena iVolatabu na veivakaturi i lomalagi. Qori e baleti ira na digitaki se lumuti ira na Kalou. Era vakaturi mera lai bula kei Jisu e lomalagi.—Joni 5:28, 29; 11:25; Filipai 3:11; Vakatakila 20:5, 6.

▸ Wase 9, para. 13

E cala na vakatevoro ni saga kina e dua me veitaratara kei ira na timoni. E rawa ni veitaratara sara ga vakadodonu se lai kerea nona veivuke e dua, me vaka na dauvakadraunikau, dauvakacuru se daurairai. Era dau vakatevoro e levu nira vakabauta na ivakavuvuli lasu ni bula tale tiko e dua na ka ni mate e dua. Era dau saga tale ga na timoni mera vakacalai keda meda talaidredre vua na Kalou. Era dau veivakamuai na timoni ena raikalokalo, cakaisausau, cakaiba, vakadraunikau se so tale na ivalavala e nanumi ni rawati ena kaukaua vuni. E vakaraitaki vakalevu na ivalavala va qori ena ivola, mekesini, vatavatairalago ni nona bula e dua (horoscope), iyaloyalo, itaba, kei na sere. Era veivakacalai na itukutuku qori nira nanuma kina e levu nira sega ni veivakaleqai na timoni se na ivalavala era veivakamuai kina. O ira tale ga na muria na ivalavala ni veibulu me vaka na kena cabo eso na ka vei ira na mate, solevutaki na iwiliwili ni bogi e mate kina dua, nodra vakatatabu na yalewa e mate na watidra, kei na levu tale, era sa veitaratara sara tiko ga kei ira na timoni. E levu era vakayagataka na wainimategaga ena nodra sasaga mera veivuke mai na timoni.—Kalatia 5:20; Vakatakila 21:8.

▸ Wase 10, para. 10; Wase 16, para. 4

E Kalou Kaukaua Duadua o Jiova, e bulia na lomalagi kei na vuravura. (Vakatakila 15:3) Qori na vuna e taukena kina na ka kece, e lewa kece tale ga na veika e bulia. (Same 24:1; Aisea 40:21-23; Vakatakila 4:11) E vakarautaka na lawa e vauci ira nona ibulibuli kece. E lewa o Jiova o cei e digia mera veiliutaki. Nida lomani koya qai talairawarawa vua, eda sa tokona tiko nona veiliutaki cecere.—1 Veigauna 29:11.

▸ Wase 11, para. 10

Na vakalutu e nakiti kina na kena muduki dole na nona bula e dua na gone e se buketetaki tiko. E sega ni yaco qori ena vuku ni vakacalaka se so tale na leqa e yaco ena yago i tina. Na gone e se kunekunetaki tiko e sega ni dua wale ga na tikiniyago i tinana. Sa dua sara ga na tamata.

▸ Wase 13, para. 5

Qo na veiqaravi vakavuniwai e soli kina vua e dua na dra se na kena iwasewase lelevu. Qori e rawa ni nona dra e dua tale, se na dra sa maroroi rawa tu. E wili ena iwasewase lelevu ni dra na plasma, red blood cell, white blood cell, kei na platelet.

▸ Wase 13, para. 13

Ni cavuti ena iVolatabu na “veivunauci,” e sega ni dau vakaibalebaletaka ga na itotogi. E okati tale ga kina na veivakasalataki, veivakavulici, kei na veivakadodonutaki. E sega ni dau voravora se veivakalolomataki o Jiova ni veivunauci. (Vosa Vakaibalebale 4:1, 2) E ivakaraitaki kina o Jiova vei ira na itubutubu. Ena taleitaka e dua na veivunauci i Jiova ni kila ena yaga vua. (Vosa Vakaibalebale 12:1) E dau vakavulici ira na nona tamata o Jiova ena vuku ni nona loloma. E veivakasalataki qai veivakadodonutaki me rawa nira vakamarautaki koya na nona tamata ena nodra vakasama kei na nodra ivalavala. Nira veivunauci na itubutubu, e bibi mera vukei luvedra mera kila na vuna mera talairawarawa kina. E bibi tale ga mera vakavulici ira mera lomani Jiova, mera taleitaka na nona Vosa na iVolatabu, ra qai kila vinaka na kena ivakavuvuli.

▸ Wase 14, para. 13

Qo o ira na kabula vakayalo ca era tawarairai qai kaukaua sara vei keda. Era agilosi ca na timoni, qai tekivu nodra veimecaki kei na Kalou ena gauna era talaidredre kina. (Vakatekivu 6:2; Juta 6) Era tokoni Setani ena nodra saqati Jiova.—Vakarua 32:17; Luke 8:30; Cakacaka 16:16; Jemesa 2:19.

▸ Wase 16, para. 4