N̄wan fo ete, “Ukpan̄ke utọn̄.” Afo ete, ‘Anie idọhọ fi? Mmokop se etịn̄de.’ Edi se okopde idịghe se enye eketịn̄de. Ntre, mfịna ọtọn̄ọ. *

Enyene se akpanamde man etre utọ mfịna emi. Akpa, ana ọdiọn̄ọ se isinamde okûkop kpukpru se n̄wan fo etịn̄de, idem ke ini ekerede ke omokop.

Ke ekere n̄kpọ en̄wen, mîdịghe amakpa mba. Nditọ ke ẹfiori fi ke utọn̄, TV ke ebre, ndien ke ekere se iketịbede ke itieutom. Kpa idahaoro, n̄wan fo ada nneme edi—ọdọhọ ke isenowo ke ẹdi mbubreyo emi. Utịmke ukop se enye etịn̄de, edi afo otop ibuot ete “mfịna idụhe.”

Udiọn̄ọke se n̄wan fo ekerede. Utọ n̄kpọ emi esiman afanikọn̄. Udiọn̄ọke se inamde n̄wan fo etịn̄ ikọ, edi afo etịn̄ nte ọmọdiọn̄ọ. Ke uwụtn̄kpọ, n̄wan fo ekeme ndidọhọ ete: “Anam utom utom ofụri urua emi.” Edi afo ekere ke enye ọtọtọk fi, ntre afo ọbọrọ enye ete: “N̄kpa utom ke ibuot anie? Idịghe n̄n̄wana nnọ fi akama atahade!” N̄wan fo ọbọrọ ete, “N̄ketịn̄ke ke idiọk.” Ikọ esie ọkọwọrọ ke akpana onyụn̄ afak ifet ọduọk odudu esisịt utịturua emi.

Uyakke-yak enye etịn̄ ama, afo ọbọrọ. Marcie * ọdọhọ ete: “Ndusụk ini nsinyụn̄ nyom nditịn̄ nte etiede mi ke idem, edi ebe mi ọmọn̄ ọtọn̄ọ nditịn̄ se n̄kpakanamde, iyakke-yak ntịn̄ ikọ mi mma. Nsiyomke enye etịn̄ se n̄kpakanamde, nsiyom enye ọdiọn̄ọ nte etiede mi ke idem.” Mfịna ebe Marcie emi edi nte ke ini n̄wan esie osụk etịn̄de ikọ, utu ke ndikpan̄ utọn̄, enye ekere se n̄wan esie akpakanamde. Ntak edi oro enye mîkopke kpukpru se n̄wan esie etịn̄de.

Se ededi oro ekpedide mfịna, nso ke akpanam man esikop se n̄wan fo etịn̄de?

Nen̄ede kpan̄ utọn̄. Edieke n̄wan fo enyenede ata akpan n̄kpọ ndineme ye afo, ndi ọyọnọ enye utọn̄? Ekeme ndidi ekere n̄kpọ en̄wen mîdịghe anam n̄kpọ ke ubọk. Ekpedi ntre, kûnam nte amakpan̄ utọn̄ ke ini edide ukpan̄ke. Edieke ekemede, kpọn̄ kan̄a se anamde man enen̄ede akpan̄ utọn̄ ọnọ enye, mîdịghe dọhọ enye ebet tutu afo ama enyene ini.—Se se Bible etịn̄de: James 1:19.

Kûdi enye etịn̄, afo etịn̄. Ama etịn̄ okwo ama, kpan̄ utọn̄. Kûsịbe enye ikọ ke inua kûnyụn̄ ufan̄a mfan̄a ke ini enye osụk etịn̄de ikọ. Kop esie kan̄a.—Se se Bible etịn̄de: Mme N̄ke 18:13.

Bụp mbụme. Efịk ẹdọhọ ke obụp mbụme okop usem. Marcie emi iketịn̄de iban̄a ọdọhọ ete: “Esinem mi ebe mi ama obụp mi mbụme. Ọwọrọ ke enye ke okop se ntịn̄de.”

Kere se inamde enye etịn̄ ikọ ntre. Enye enịm didie uyo etịn̄ ikọ? Akama didie iso? Emi edinam fi ọfiọk se inamde enye etịn̄ ikọ ntre. Nte enye edinịmde iso idọhọ fi ke “idiọkke” ekeme ndinam ọfiọk ke enyene nte etiede. Edieke enye ọdọhọde “usun̄wamke mi,” ekeme ndidi ikọ esie ọwọrọ ke udaha imọ ke n̄kpọ. Domo ndifiọk se ifịnade enye, ekpededi enye isioho itịn̄. Mîdịghe ntre, oyowot idem ke se n̄wan fo etịn̄de ke ini mûtịmke ufiọk se ikọ esie ọwọrọde.

Sụk kpan̄ utọn̄. Ọkpọkọm umaha se n̄wan fo etịn̄de, kûmia utọn̄ usio kûnyụn̄ usan̄a udaha. Nso ke akpanam edieke se enye etịn̄de mînemke fi? Gregory emi ama ọkọdọ ndọ ke isua 60 ọdọhọ ete: “Sụk kpan̄ utọn̄. Tịm kere se ikọ esie ọwọrọde. Idimemke utom ndinam emi, edi edikam ifọn ye mbufo.”—Se se Bible etịn̄de: Mme N̄ke 18:15.

Ma ndikop se n̄wan fo etịn̄de. Ima esinam owo akpan̄ utọn̄ okop se owo etịn̄de. Ama ama n̄wan fo, edinenem fi ndikpan̄ utọn̄ nnọ enye; enye idisinyịkke-nyịk fi. Emi ediwụt ke anam se Bible etịn̄de ke Philippi 2:4 ete: “Ẹkûse ẹban̄a mbubehe mbufo kpọt, edi ẹse ẹban̄a mbubehe mbon en̄wen n̄ko.”