A3
Chize Mbimbiliya Yahetele kuli Yetu
Mwenya-Mbimbiliya kasele shindakenyo hanga Mbimbiliya ayifunge kanawa. Iye mwe watuma kusoneka maliji waze anambe ngwo:
“Liji lia Yehova liakununga ku miaka ya mutolo.”—1 Petulu 1:25.
Maliji wano kali amwenemwene chipwe ngwe kukushi yisoneko niumwe yitangu, ya Hepreu, Arame a ni ya Yisoneko ya Ngregu ya Akwa-Kristu yize afungile ndo musono. Mba kuchi mutuhasa kupwa ni shindakenyo ngwetu, sango jize jili mu Mbimbiliya tuli nayo musono jinalite ni jize japwile mu Yisoneko yitangu?
AKWA-KUSONONONA KAFUNGILE LIJI LIA ZAMBI
Hakutwala ku Yisoneko ya Hepreu, kumbululo tunaliwana ha Shimbi yize Zambi ahanyine kunyima yapwile ni kwamba ngwo, Yisoneko katamba kuyisononona. b Chakutalilaho, Yehova kalwezele mianangana ja A-Izalele hanga asononone mukanda wa Shimbi. (Shimbi Yamuchiali 17:18) Chikwo nawa, Yehova kahanyine kuli A-Levi chiteli cha kufunga ni kulongesa Shimbi jenyi kuli atu. (Shimbi Yamuchiali 31:26; Nehemia 8:7) Muze A-Izalele atuhukile mu undungo ku Babilonia yikupwa chizavu cha akwa-kusononona, hanji ngwetu alongeshi a shimbi. (Ezera 7:6) Hakupalika cha mashimbu, akwa-kusononona wano yasononona mikanda yinji hakachi ka mikanda 39 ya Yisoneko ya Hepreu.
Mba yika mutwamba ha mikanda 27 ya Yisoneko ya Ngregu ya Akwa-Kristu? Mikanda yino kayisonekene chitangu kuli amwe apostolo a Yesu Kristu ni kuli amwe tumbaji twenyi atangu. Akwa-Kristu atangu kasononwene mikanda yino kulita ni chako cha alongeshi A-Yunda. (A-Kolosu 4:16) Chipwe ngwe mwanangana wa A-Roma Diocletiano ni atu akwo kesekele kunongesa Yisoneko ya Akwa-Kristu atangu, nihindu yihanda yinji ni Yisoneko yikulu kayifungile ndo ha matangwa jetu.
Yisoneko ya Akwa-Kristu kayilumbunwine nawa mu malimi akwo. Mbimbiliya jitangu kajilumbunwine mu malimi akulu ngwe wano: Armênio, Copta, Etíope, Georgiano, Latim ni Siríaco.
CHIZE ASAKWILE YISONEKO YA HEPREU NI YA NGREGU YIZE TE MALUMBUNUNA
Yisoneko yitangu ya Mbimbiliya yize asononwene, kakayisonekene yeswe mu mulali umuwika. Mba kuchi mutuhasa kunyingika sango jize japwile mu Yisoneko yitangu?
Mutuhasa kutesa chikuma chacho ni chilweza chino: Umwe longeshi meta kuli 100 wa alongi hanga asononone kapitulu wa umwe mukanda. Chipwe ngwe yisoneko yitangu ya kapitulu wacho muyitoka ha kupalika cha mashimbu, chipwe chocho nyi matesa tupitulu waze asonekene kuli 100 wa alongi, nyonga liapwile ha kapitulu mutangu maliwana. Alongi mahasa kusa tupalia ha kusoneka, alioze chikalu alongi eswe kusoneka kapalia yomwene umuwika. Chizechene nawa, muze akwa-kuhengwola akutesa yihanda yinji ni mikanda yikulu ya mu Mbimbiliya yize asononwene, kakuhasa kumona tupalia waze akwa-kusononona asele ni kunyingika maliji waze apwile ha Yisoneko yitangu.
“Kuli yikuma yinji yinasolola ushishiko wa Yisoneko yetu ya Usendo Waha kuhiana mikanda yize atu akusoneka musono, yize niumwe keshi kuyihula nyi yili yamwenemwene nyi ka.”
Kuchi mutuhasa kupwa ni shindakenyo ngwetu manyonga waze apwile ha Yisoneko yitangu kanakaalumbununa ni ushishiko weswe? Hakutwala ku Yisoneko ya Ngregu ya Akwa-Kristu yize akuvuluka ngwo Usendo Waha, mukwa-kuhengwola avuluka ngwo F. F. Bruce yasoneka ngwenyi: “Kuli yikuma yinji yinasolola ushishiko wa Yisoneko yetu ya Usendo Waha, kuhiana mikanda yize atu akusoneka musono, yize niumwe keshi kuyihula nyi yili yamwenemwene nyi ka.” Iye yamba nawa ngwenyi: “Nyi ngwe Yisoneko ya Usendo Waha yili ngwe yisoneko ya mukanda weswawo, kachi kukushi yoze wakuyihamika nyi kayisonekene ni ushishiko nyi ka.”
Yisoneko ya Ngregu: Kusongo lia sekulu 19, akwa-kuhengwola wano avuluka ngwo, B. F. Westcott ni F.J.A. Hort katesele
Yisoneko ya Mbimbiliya yize te yatwamako ni yihanda yikwo muze te analulieka Yisoneko ya Ngregu, ayo te kakufuliela ngwo yihanda yacho yalita ni Yisoneko yitangu. Mukachi ka sekulu 20, Komite ya Akwa-kulumbununa Mbimbiliya ya Yisoneko ya Chifuchi Chaha, kapwile ni kukalakala ni yisoneko ya akwa-kuhengwola wano muze te akulumbununa Mbimbiliya. Kakalakalile nawa ni papiru jikwo jikulu, kota jize asonekene ha sekulu yamuchiali hanji yamuchitatu ha M.J. Chize haze, yikusoloka nawa papiru jikwo jinji. Chikwo nawa, yisoneko ngwe ya Nestle, Aland ni ya Sociedades Bíblicas Unidas, yinalite ni kuhengwola chize akwa-kuhengwola alinga ha mashimbu wano. Yikuma yize awana ha kuhengwola chacho twayisa mu Mbimbiliya yino.Kulita ni yisoneko yino yikulu, chasoloka zwalala ngwo versu jimwe ja mu Yisoneko ya Ngregu ya Akwa-Kristu jize anakawana mu Mbimbiliya jikulu, ngwe Mbimbiliya ya Rei James, kanakajiwezelaho kuli akwa-kusononona. Versu jacho kujakapwile mu Yisoneko yize asonekene ni ukwaso wa spiritu yisandu. Alioze, amu kuteta cha versu ja Mbimbiliya achitesele ha sekulu 16, kuchiza versu jacho chakupinjisa kwalula versu jimwe mu Mbimbiliya jinji. Versu jacho jili jino: Mateu 17:21; 18:11; 23:14; Marku 7:16; 9: 44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Yoano 5:4; Yilinga 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; ni A-Roma 16:24. Mu Mbimbiliya yino yaha, ha chihela haze achijile versu jacho hali nota.
Hakutwala ku maliji anji akuhwisa no ali ha Marku 16, ni maliji akehe akuhwisa no ali ha kapitulu yono ni waze ali ha Yoano 7:53–8:11, chinasoloka zwalala ngwo maliji a versu jacho kakapwile ha Yisoneko yitangu. Amu versu jino kujakapwile mu Yisoneko yitangu, kashika kakajisele mu Mbimbiliya yino.
Maliji amwe a mu yisoneko ya mu Mbimbiliya yino, kaalumuna hanga alite ni yize akwa-kuhengwola akutayiza ngwo yapwile mu Yisoneko yikulu. Chakutalilaho, kulita ni Mbimbiliya jimwe, ha Mateu 7:13 hanambe ngwo: “Njilenu ku chikolo chikehe, mumu chinene che chikolo ni yinene ye jila yize yakutwala ku kufwa.” Mu Mbimbiliya yikulu ya Yisoneko ya Chifuchi Chaha, liji “che chikolo” kuliakapwilemo. Mumu lia kuhengwola chize alingile, yitumona ngwetu liji “che chikolo” liapwile mu Yisoneko yitangu. Kashika alisa mu Mbimbiliya yino. Maliji anji ali ngwe wano kapwa kululieka mu yisoneko yikwo. Alioze kululieka maliji wano kuchalumwine sango ja mu Liji lia Zambi.
a Yize matongola hano ngwo Yisoneko ya Hepreu.
b Yisoneko yitangu, kayisonekene ha yikwata yilelu, kashika ayisononwene hanga ayise ha mikanda yeka.