Ɲanmiɛn wawɛ’n yɛle i tinmin’n annzɛ i wunmiɛn m’ɔ fa di junman’n. (Mise 3:8; Liki 1:​35) Ɲanmiɛn sunmɛn i wawɛ’n lika kwlaa ng’ɔ kunndɛ kɛ i klun sa’n kpɛn su lɛ’n.​—Jue Mun 104:30; 139:7.

 Biblu’n nun’n ndɛ nga be kacili i wawle nun kɛ “Ɲanmiɛn wawɛ’n,” ɔ fin Ebre nun ndɛ mma rua, ɔ nin Glɛki nun ndɛ mma pnema. Kpɛ sunman’n, be fa ndɛ mma sɔ’n be kan Ɲanmiɛn i wunmiɛn m’ɔ fa di junman’n annzɛ i wawɛ’n be ndɛ. (Bo Bolɛ 1:2) Sanngɛ Biblu’n nun’n be fa ndɛ mma sɔ’n be fa kan like uflɛ ndɛ wie:

•   Wunmiɛn mɔ e lo’n.​—Abakiki 2:​19, NWT; Sa Nglo Yilɛ 13:15.

•   Aunmuan.​—Bo Bolɛ 8:1; Zan 3:8.

•   Wunmiɛn ng’ɔ o ninnge nga be o nguan nun’n be nun’n.​—Zɔb 34:14, 15.

•   Akunndan nga sran kun bu’n.​—Kalɛ 14:24.

•   Aolia nun sran mun, i wie yɛle Ɲanmiɛn nin anzi mun.​—1 Famiɛn Mun 22:21; Zan 4:​24.

 Ninnge kwlaa sɔ’m be fa e ɲin sie i ninnge wie mɔ klɔ sran’m be wunman be mɔ sanngɛ be le ta ninnge’m be su’n be su. I wafa kunngba’n Ɲanmiɛn wawɛ’n ti “kɛ aunmuan’n sa. Be kwlá wunmɛn i, be kwlá trɛmɛn i, sanngɛ ɔ le ta.”​—An Expository Dictionary of New Testament Words, by W. E. Vine.

 Asa ekun’n, wie liɛ’n kɛ Biblu’n kán Ɲanmiɛn wawɛ’n i ndɛ’n, ɔ se kɛ i “sa.” (Jue Mun 8:4; 19:1, NWT; Liki 11:20; Matie 12:28.) Ajuin difuɛ’n fɛ i sa’n di junman wie mun. I wafa kunngba’n, Ɲanmiɛn fɛli i wawɛ’n fa yoli ninnge nga mun:

•   Ɲanmiɛn m’ɔ la nglo lɔ plaii’n.​—Jue Mun 33:6; Ezai 66:​1, 2.

•   Biblu’n.​—2 Piɛli 1:​20, 21.

•   Abonuan sa nga Ɲanmiɛn i sufuɛ’m be yoli i laa’n, ɔ nin be klun nga be tuli be boli jasin fɛ’n.​—Liki 4:18; Sa Nga Be Yoli’n 1:8; 1 Korɛntifuɛ Mun 12:​4-​11.

•   Nzuɛn klanman nga be nga be ɲin yi i’n be yi i nglo’n.​—Galasifuɛ Mun 5:​22, 23.

Ɲanmiɛn wawɛ’n timan sran

 Kɛ Biblu’n fa Ɲanmiɛn wawɛ’n sunnzun ‘i sa’n,’ annzɛ ‘aunmuan ng’ɔ fin i bue nun fite’n,’ i lɛ’n kle kɛ nán sran-ɔn. (Ezipt Lɔ Tulɛ 15:​8, 10) Sɛ ajuin difuɛ kun i ti nun miɛn’n nin i wunnɛn’n nunman lɛ’n, i sa’m be ngunmin be kwlá diman junman. I kunngba’n, sɛ Ɲanmiɛn nunman lɛ’n i wawɛ’n kwlá yoman like fi. (Liki 11:13) Asa ekun’n, Biblu’n fa Ɲanmiɛn wawɛ’n fa sunnzun nzue. Kpɛkun ɔ kle kɛ Ɲanmiɛn wawɛ’n ti yɛ maan sran kun lafi Ɲanmiɛn su annzɛ ɔ si sa-ɔ. I kwlaa sɔ’n kle kɛ Ɲanmiɛn wawɛ’n timan sran.​—Ezai 44:3; Sa Nga Be Yoli’n 6:5; 2 Korɛntifuɛ Mun 6:6.

 Biblu’n nun’n, e wun kɛ Ɲanmiɛn i dunman’n yɛle Zoova, yɛ i Wa’n suan Zezi Klisi. Sanngɛ Biblu’n i lika wie fi seman kɛ Ɲanmiɛn wawɛ’n le dunman. (Ezai 42:8; Liki 1:31) Kɛ Etiɛnin wunnin like kun aolia nun ɲanmiɛn su lɔ’n, sran nɲɔn cɛ yɛ ɔ wunnin be-ɔ, w’a wunman sran nsan. Biblu’n se kɛ: “Sanngɛ i liɛ’n, kɛ Ɲanmiɛn wawɛ’n wo i su’n ti’n, ɔ mɛnnin i ɲin su niannin ɲanmiɛn su lɔ, naan w’a wun Ɲanmiɛn i aɲrunɲan’n. Kpɛkun ɔ wunnin Zezi, ɔ jin Ɲanmiɛn i sa fama su lɛ.” (Sa Nga Be Yoli’n 7:​55) Kɛ mɔ Ɲanmiɛn wawɛ’n jrali Etiɛnin su’n i ti yɛ ɔ kwla wunnin aolia nun ninnge sɔ mun-ɔn.

 Ndɛ ng’ɔ timan su’n: Biblu kun nun’n be klɛli i 1 Zan 5:7, 8 nun kɛ, Ɲanmiɛn wawɛ’n ti sran, naan ɔ nin Ɲanmiɛn nin Zezi be nsan’n be ti sran kunngba. (King James Version)

 Ndɛ ng’ɔ ti nanwlɛ’n: Biblu sɔ’n nun’n be klɛli i 1 Zan 5:7, 8 nun kɛ: “Ɲanmiɛn su lɔ’n, Siɛ’n, Ndɛ’n, yɛ Ɲanmiɛn Wawɛ’n: Be nsan sɔ’m be ti kun. Yɛ be nsan’n yɛ be di lalo asiɛ’n su-ɔ.” Sanngɛ be nga be kunndɛ ndɛ’m be su like’n, be wa wunnin i wlɛ kɛ nán akoto Zan yɛ ɔ kannin ndɛ sɔ’n niɔn. Ɔ maan ndɛ sɔ’m be finman Biblu’n nun. Be flɛ fluwa sifuɛ kun kɛ Brisi Mɛtigɛɛ. Ɔ seli kɛ: “Ɔ ti weiin kɛ ndɛ sɔ’m be ti ato naan ɔ fataman kɛ be tran Biblu’n nun.”​—A Textual Commentary on the Greek New Testament.

 Ndɛ ng’ɔ timan su’n: Biblu’n kan Ɲanmiɛn wawɛ’n i ndɛ kɛ sran sa. I sɔ’n kle kɛ ɔ ti sran.

 Ndɛ ng’ɔ ti nanwlɛ’n: Ɔ ju wie’n, Ɲanmiɛn Ndɛ’n kan Ɲanmiɛn wawɛ’n i ndɛ kɛ sran sa. Sanngɛ i sɔ’n kleman kɛ ɔ ti sran sakpa. I kpa’n, Biblu’n kan ngwlɛlɛ’n, nin wie’n, ɔ nin sa tɛ’n be ndɛ kɛ sran sa wie. (Nyanndra Mun 1:​20; Rɔmunfuɛ Mun 5:​17, 21) I wie yɛle kɛ Biblu’n kan ngwlɛlɛ’n i ndɛ se kɛ ‘ɔ di junman.’ Yɛ ɔ kan sa tɛ’n i ndɛ se kɛ ‘ɔ laka sran,’ yɛ ‘ɔ kun sran.’​—Matie 11:19; Liki 7:​35; Rɔmunfuɛ Mun 7:​8, 11.

 Kɛ akoto Zan bó ndɛ kun mɔ Zezi kannin’n su’n, ɔ kannin Ɲanmiɛn wawɛ’n i ndɛ kɛ sran sa. Ɔ seli kɛ Ɲanmiɛn wawɛ’n ti “ukafuɛ” kun naan ukafuɛ sɔ’n ɔ́ klé Zezi i sɔnnzɔnfuɛ’m be atin, ɔ́ kán ndɛ klé be, ɔ́ tíe ndɛ, ɔ́ kán ndɛ, ɔ́ yó maan Zezi ɲán ɲrun, yɛ bé kán ndɛ bé klé i. Kɛ Zezi kɛ́n i ndɛ’n ɔ kɛnnin i kɛ yasua wie yɛ ɔ su kɛn i ndɛ sa. (Zan 16:​7-​15) Ɔ yoli sɔ afin Glɛki nun ndɛ mma nga be kacili i kɛ “ukafuɛ’n,” (parakletɔsu) be fa kan yasua’m be ndɛ. Kɛ Zan kán Ɲanmiɛn wawɛ’n i ndɛ ekun’n, ɔ seli kɛ pnema. Ndɛ mma sɔ’n be kwla fa kan bla annzɛ yasua ndɛ.​—Zan 14:16, 17.

 Ndɛ ng’ɔ timan su’n: Be yo sran’m be batɛmun Ɲanmiɛn wawɛ’n i dunman nun. I sɔ’n kle kɛ ɔ ti sran.

 Ndɛ ng’ɔ ti nanwlɛ’n: Biblu’n nun’n, be kwla yo like sran kun annzɛ like kun m’ɔ le tinmin’n i dunman nun. (Mmla’n 18:​5, 19-​22; Ɛstɛɛ 8:​10) I wie yɛle wawle nun liɛ’n. Kɛ be se kɛ “mmla’n i dunman nun’n,” i sɔ’n kleman kɛ mmla’n ti sran. Kɛ be yo sran kun batɛmun Ɲanmiɛn wawɛ’n “i dunman nun’n,” i sɔ’n kle kɛ sran sɔ’n lafi su kɛ Ɲanmiɛn wawɛ’n le ta, naan Ɲanmiɛn fɛ i wawɛ’n di junman naan i klun sa’n kpɛn su.​—Matie 28:19.

 Ndɛ ng’ɔ timan su’n: Zezi i akoto mun ɔ nin Klisifuɛ klikli onga’m be lafili su kɛ Ɲanmiɛn wawɛ’n ti sran.

 Ndɛ ng’ɔ ti nanwlɛ’n: Biblu’n kanman sɔ. Yɛ be nga be suan laa sa’m be su like’n be kanman sɔ wie. Fluwa kun seli kɛ ndɛ nga be kɛn i kɛ Ɲanmiɛn wawɛ’n ti sran’n, be kpɛli i ba aɲia kun mɔ be yoli i Kɔnstantinɔplu lɔ’n afuɛ 341 nun’n i bo. (Encyclopædia Britannica) Kɛ akoto kasiɛn’n wuli m’ɔ dili afuɛ 250 yɛ be kpɛli ndɛ sɔ’n i ba-ɔ.