?Bla’m be ndɛ lo Ɲanmiɛn sakpasakpa?

“Bla mun yɛ be dun mmua yoli sa tɛ’n niɔn, yɛ be ti yɛ e kwlaa e wu ɔ.”​—L’ECCLÉSIASTIQUE, BE KLƐLI I AFUƐ KƆE 200 KA NAAN B’A WU ZEZI KLIST.

“A ti mmusu’m be si Satan i anuan: Wɔ yɛ a dun mmua dili waka mma nga Ɲanmiɛn waan nán be di’n niɔn: Wɔ yɛ a dun mmua fɔnnin Ɲanmiɛn i mmla’n niɔn. [...] A sacili yasua’n mɔ Ɲanmiɛn yili i kɛ i bɔbɔ sa’n ndɛndɛ kpa.”​—KA NAAN AFUƐ NGA BE FLƐ I 200 W’A JU’N, YƐ TƐRTULIƐN KLƐLI NDƐ SƆ’N I FLUWA ON THE APPAREL OF WOMEN NUN ƆN.

NDƐ sɔ mɔ be klɛli be w’a cɛ kpa’n be nunman Biblu’n nun. Kɛ ɔ fɛ i laa lele’n, sran’m be jran ndɛ sɔ’m be su be se kɛ sɛ be bu yasua’m be kpa tra bla mun’n i su ɔ. Andɛ bɔbɔ’n, sran wie mɔ Ɲanmiɛn sulɛ wafa’m be ndɛ sɔ’m be ti be cinnjin’n, be te jran be su be te kle bla’m be yalɛ. Afin be waan bla’m be ti yɛ afɛ o klɔ sran’m be su ɔ. ?Ɲanmiɛn sunnzunnin sakpasakpa kɛ yasua’m be yo bla’m be finfin yɛ be kle be ɲrɛnnɛn? ?Ngue ndɛ yɛ Biblu’n kan ɔn? Maan e nian.

◼ ?Ɲanmiɛn boli bla’m be sannzan?

Cɛcɛ. ‘Wuo lalaa’n’ mɔ yɛle ‘mmusu’m be si Satan’n’ yɛ Ɲanmiɛn boli i sannzan ɔn. (Sa Nglo Yilɛ 12:9; Bo Bolɛ 3:14) Kɛ Ɲanmiɛn seli kɛ Adam wá “síe” i yi’n, nán kɛ Ɲanmiɛn kleli kɛ ɔ klo kɛ yasua’n fɛ i yi’n yo i kanga ti ɔ. (Bo Bolɛ 3:16) Sa tɛ mɔ be yoli’n i sin sa nga bé wá bá’n yɛ ɔ tuli i ɲin kleli be ɔ.

Ɔ maan kɛ yasua’m be kle bla’m be ɲrɛnnɛn’n, i sɔ’n fin fɔ m’ɔ o klɔ sran’m be nun’n. Nán Ɲanmiɛn yɛ ɔ sunnzunnin i sɔ ɔ. Sran’m be se kɛ ɔ fata kɛ bla’m be yo yasua’m be kanga be fa tua be sa tɛ klikli’n i ti kalɛ. I sɔ’n timan Biblu’n i liɛ’n su.​—Rɔmfuɛ Mun 5:12.

◼ ?Wafa nga Ɲanmiɛn yili bla’n maan yasua’n i kpa trɛ i?

Cɛcɛ. Bo Bolɛ 1:27 se kɛ: ‘Nyanmiɛn yili sran’n kɛ i bɔbɔ sa. Ɔ yili i kɛ i bɔbɔ Nyanmiɛn’n sa. Ɔ yili yasua nin bla.’ Ɔ maan kɛ Ɲanmiɛn yili yasua nin bla klikli’n, wafa ng’ɔ yili be’n maan be nɲɔn’n be kwla yi Ɲanmiɛn i nzuɛn’n i nglo. Kannzɛ be wunnɛn su’n Adam nin Ɛvu be timan kun naan be ninnge yolɛ wafa’n kusu timan kun’n, sanngɛ ndɛ kunngba’n yɛ Ɲanmiɛn kan kleli be nɲɔn’n niɔn. Yɛ be Yifuɛ’n i ɲrun’n, be le atin yo ninnge kunngba mun.​—Bo Bolɛ 1:28-31.

Ka naan Ɲanmiɛn w’a yi Ɛvu’n, ɔ seli kɛ: ‘Ń wá yó [Adam] i ukafuɛ kun b’ɔ nin i bé kwlá trán.’ (Bo Bolɛ 2:18) ?Kɛ be se kɛ bla’n yó yasua’n ‘i ukafuɛ kun b’ɔ nin i bé kwlá trán’n’ i sɔ’n kle kɛ yasua’n i kpa tra bla’n? Cɛcɛ. Afin Ebre nun ndɛ nga be kacili kɛ ‘i ukafuɛ kun b’ɔ nin i bé kwlá trán’n’, be kwla kaci i ekun kɛ “i wunsu” annzɛ “ukafuɛ ng’ɔ nin i fata’n.” Maan e fa sunnzun  ase kun e nian. Titi’n kɛ bé kpáci sran nun’n ɔ le dɔɔtrɔ bian ng’ɔ kpaci sran nun’n, yɛ ɔ le kun ng’ɔ lafi sran’n. ?Kannzɛ junman bɔbɔ’n i bo’n wo dɔɔtrɔ ng’ɔ kpaci sran nun’n i sa nun’n, i sɔ’n kle kɛ i kpa tra kun ng’ɔ lafi sran’n? E kwlá kanman sɔ. I wafa kunngba’n, Ɲanmiɛn yili yasua’n nin bla’n naan be bo yo kun be yo ninnge mun likawlɛ. W’a seman kɛ be si akplowa.​—Bo Bolɛ 2:24.

◼ ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ bla’m be ndɛ lo Ɲanmiɛn ɔn?

Kɛ Ɲanmiɛn wunnin like nga fɔ m’ɔ o yasua’m be nun ti’n bé wá yó’n, ndɛ nun ɔ kleli kɛ ɔ klo kɛ ɔ́ sásá bla mun. Bla kun mɔ be flɛ i Aynard, ɔ klɛli fluwa kun. Mmla nga Ɲanmiɛn sinnin Moizi i lika fa mannin Izraɛlifuɛ mun afuɛ nga be flɛ i 1513 ka naan b’a wu Zezi’n nun’n, ɔ kɛnnin i ndɛ i fluwa’n nun. Be flɛ fluwa sɔ’n kɛ La Bible au féminin. I nun’n, ɔ seli kɛ: “Kpalɛ sunman, kɛ Moizi i Mmla’n ɔ́ kán bla’m be ndɛ’n, be sasalɛ ndɛ yɛ ɔ kan ɔn.”

I wie yɛle kɛ Mmla’n se kɛ siɛ o, niɛn o, ɔ fata kɛ ba’m be ɲin yi be nɲɔn’n. (Ezipt Lɔ Tulɛ 20:12; 21:15, 17) Ɔ seli ekun kɛ maan be yo bla wunnzɛfuɛ’m be cɛcɛ kɛ ɔ nin i fata’n sa. (Ezipt Lɔ Tulɛ 21:22) Andɛ bɔbɔ’n, Ɲanmiɛn i mmla sɔ mɔ be sasa bla mun’n be leman wunsu kaan sa. Nvle sunman nun bɔbɔ’n, bla’m be leman mmla m’ɔ sasa be ɔ. Sanngɛ nɛ́n i ngba ɔ.

Mmla kun m’ɔ yi wafa nga Ɲanmiɛn bu bla mun’n i nglo’n

Mmla nga Ɲanmiɛn mannin Izraɛlifuɛ mun’n ɔ ukali be ngba’n i yasua o, i bla o, naan b’a di alaje be wunnɛn’n nun, naan kusu be aeliɛ’n w’a yo sanwun. Yɛ ɔ yoli naan be nin Ɲanmiɛn be afiɛn w’a sɛ kpa. Blɛ kwlaa nga be tieli Ɲanmiɛn ndɛ’n mɔ be ɲin yili i’n, be ‘nvle’n i dan trali mɛn’n nun nvle’m be kwlaa kpan.’ (Mmla’n 28:1, 2) ?I nun nga Moizi i Mmla’n su yɛ Izraɛlifuɛ’m be di’n, wafa sɛ yɛ be nin bla’m be trannin ɔn? Maan e nian ndɛ nga mun.

1. Atin nga sran kun le i yo ninnge wie mun’n. Izraɛli lɔ bla’m b’a yoman kɛ nvle kun nga’m be nun bla mun sa. Afin be liɛ’n be ɲannin atin yoli ninnge sunman. Kannzɛ yasua’n yɛ ɔ ti awlo’n i su kpɛn’n, sanngɛ bla nga i wun’n fɛ i wla guɛ i su’n, ɔ kwla ‘bu asiɛ wie akunndan kpɛkun ɔ to.’ Sɛ ɔ si jese to naan ɔ si tannin wu’n, ɔ kwla di i aata bɔbɔ. (Nyanndra Mun 31:11, 16-19) I nun  nga be te di Moizi i Mmla’n su’n, bla’m be bɔbɔ be le atin yo ninnge wie mun.

Blɛ sɔ’n nun’n, bla’m be bɔbɔ be nin Ɲanmiɛn be kwla tra janvuɛ. Biblu’n waan Ani srɛli Ɲanmiɛn naan ɔ kɛnnin i klun ndɛ kleli i, yɛ ɔ tali i nda. (1 Samiɛl 1:11, 24-28) Bla kun m’ɔ trannin klɔ nga be flɛ i Sinɛmu su lɔ’n, ɔ ɔli Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ Elize i wun lɔ titi wunmiɛn delɛ cɛn’n nun ko wunnin i wun. (2 Famiɛn Mun 4:22-25) Ɲanmiɛn fali bla wie mun yoli i janunfuɛ. Be nun wie yɛle Debora nin Ilda. I kpa bɔbɔ’n, yasua nga be le ɲrun kpa’n, ɔ nin Ɲanmiɛn i ɲrun jranfuɛ wie’m be ɔli be sin ngwlɛlɛ afɛ usalɛ.​—Jɔlɛ Difuɛ Mun 4:4-8; 2 Famiɛn Mun 22:14-16, 20.

2. Be le atin be suan like. Aenguɛ nga Ɲanmiɛn nin Izraɛlifuɛ’m be trali’n, nán ɔ nin yasua’m be ngunmin yɛ be trali ɔ, bla’m be o nun wie. I ti’n, kɛ bé kánngan Mmla’n nun’n, be kwlaa yɛ be ko tie ɔ. Ɔ maan bla’m be kwla si Ɲanmiɛn i su like. (Mmla’n 31:12; Neemi 8:2, 8) Asa ekun’n, be kle be ninnge wie mɔ kɛ bé yía bé sú Ɲanmiɛn’n be kwla yo ɔ. I wie yɛle kɛ bla wie’m be “di junman” Ɲanmiɛn i tannin sua’n i anuan’n nun lɛ, yɛ wie’m be kusu be nin yasua mun be to jue likawlɛ.​—Ezipt Lɔ Tulɛ 38:8; 1 Be Nyoliɛ 25:5, 6.

Bla kpanngban be si aata nga be di be ɲan su’n i wun ngwlɛlɛ. (Nyanndra Mun 31:24) Nvle kun nga’m be nun’n, yasua’m be ngunmin yɛ be kle be mma yasua’m be like ɔ. Sanngɛ Izraɛli lɔ’n bla’m be kwla kle be mma yasua’m be like lele ba’m be kpɛnngbɛn nun. (Nyanndra Mun 31:1) Kɛ e fa wun i lɛ’n, laa Izraɛli lɔ bla’m be sili like.

3. Be buli be sran yɛ be ɲin yili be. Mmla blu nga Ɲanmiɛn mannin Izraɛlifuɛ mun’n i nun’n, be kɛnnin i weiin kɛ: “Bu ɔ si nin ɔ nin be sran.” (Ezipt Lɔ Tulɛ 20:12) Famiɛn Salomɔn ngwlɛlɛfuɛ’n i ɲanndra’m be nun’n, ɔ seli kɛ: “Min wa, ndɛ nga ɔ si kan kle wɔ’n, sie ɔ su tie. Fɔ nga ɔ nin tu wɔ’n, nán se kɛ a ti-man.”​—Nyanndra Mun 1:8.

Moizi Mmla’n nun’n, be kannin wafa nga ɔ fata kɛ yasua’m be nin bla’m be nanti’n i ndɛ. I sɔ’n ti bla’m be sran bulɛ. (Saun Yolɛ 18:6, 9; Mmla’n 22:25, 26) Yasua ng’ɔ ti kpa’n, ɔ wun i wlɛ kɛ i yi’n i wunmiɛn’n jumɛn i liɛ’n nun, yɛ ɔ bu wafa nga i yi’n i wun fa yo i’n i akunndan.​—Saun Yolɛ 18:19.

4. Be sasali be. Zoova i Ndɛ’n nun’n ɔ seli kɛ “ɔ ti aika’m be si, ɔ ti angboti bla’m be sin jranfuɛ.” I sɔ’n kle kɛ i yɛ ɔ ti ba nga be leman si’n ɔ nin bla nga be leman bian kanman be ti ndɛ’n be  Sasafuɛ ɔ. (Jue Mun 68:6; Mmla’n 10:17, 18) Sa kun m’ɔ kle sɔ’n yɛ: Sran kun i kalɛ m’ɔ o Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ kun i angbeti’n i su’n ti’n, sran sɔ’n waan ɔ́ yó bla’n i tɛtɛ. Kɛ ɔ yoli sɔ’n, Zoova yoli abonuan sa kun naan bla’n w’a ɲɛn i ti naan w’a yoman wanzo.​—2 Famiɛn Mun 4:1-7.

Ka naan Izraɛlifuɛ’m b’a wlu nvle nga Ɲanmiɛn tali nda kɛ ɔ́ fá mán be’n i nun’n, Zɛlɔfsad m’ɔ ti awlobo kpɛn’n ɔ wuli. Kɛ ɔ́ wú’n nn ɔ leman ba yasua. Ɔ maan kɛ be wluli nvle’n nun’n i mma bla nnun’m be seli Moizi kɛ ɔ man be “tranwlɛ liɛ.” Like nga Zoova fa mannin be’n ɔ trali nga be srɛli’n fatifati. Zoova seli Moizi kɛ: “Man be asiɛ liɛ be si niaan bian’m be afiɛn. Maan be si i asiɛ liɛ’n ɔ yo be liɛ.” Kɛ ɔ fɛ i lɛ’n, Izraɛli lɔ’n, bla’m be kwla dili be si’m be aja yɛ be kwla fɛli i sɔ aja’n be mannin be mma mun.​—Kalɛ 27:1-8.

Wafa nga Ɲanmiɛn bu bla mun’n, be kpɛli i wun

I nun mɔ be te di Moizi Mmla’n su’n, bla’m be le ɲrun. Yɛ be diman be lufle. Kɛ ɔ fɛ i afuɛ nga be flɛ i 400 nin 301 ka naan b’a wu Zezi’n be afiɛn’n nun lɛ’n, Zuifu’m be Ɲanmiɛn sulɛ nun’n be wa buli akunndan nga Glɛki’m be bu’n wie. Yɛle kɛ be waan yasua’m be kpa tra bla mun.​—An nian kuku nga be flɛ i “Wafa nga lalafuɛ fluwa wie’m be kannin bla’m be wun ndɛ tɛtɛ’n” i nun.

I wie yɛle Glɛki bian nga be flɛ i Hesiod m’ɔ ti fluwa klɛfuɛ’n i liɛ’n. Be wuli i afuɛ nga be flɛ i 800 nin 701 ka naan b’a wu Zezi’n be afiɛn nun lɛ. Ɔ seli kɛ ɲrɛnnɛn kwlaa nga be o klɔ sran’m be su’n be fin bla mun. Afuɛ ya tra su ka naan b’a wu Zezi’n Zuifu’m be wa fɛli i sɔ akunndan’n su be Ɲanmiɛn sulɛ’n nun. Kɛ be wuli Zezi m’ɔ dili afuɛ ya tra su’n, be kannin be mmla fluwa wie mun boli nun yɛ be flɛli i Talmudu. Fluwa sɔ’n nun’n be wlali yasua’m be su nun kɛ: “Nán amun nin bla’m be koko yalɛ ngboko, afin i sɔ’n fá amun yí sa sukusuku yolɛ’n nun.”

Bla’m be wun akunndan tɛ mɔ be buli’n ɔ ɲannin ta dan kpa ninnge nga bla’m be kwla yo be Zuifu’m be nvle’n nun’n i su. Kɛ Zezi i blɛ liɛ’n jú’n, nn saan Ɲanmiɛn sua’n i lika nga be flɛ i Bla’m be Lika’n i nun yɛ bla’m be kwla kɔ ɔ. Yasua’m be ngunmin yɛ be kle be Ɲanmiɛn i su like ɔ. Kpɛkun be Ɲanmiɛn ndɛ suanlɛ nin i srɛlɛ sua’m be nun’n, bla’m be tranwlɛ liɛ’n o i liɛ ngunmin. Talmudu’n nun’n be kannin Zuifu’m be mmla klefuɛ kun i ndɛ. Be waan ɔ seli kɛ ɔ timan kpa kɛ be kle ba bla’m be Torah [Mmla’n] i nun like. Kɛ mɔ Zuifu’m be Ɲanmiɛn sulɛ wafa’m be su kpɛnngbɛn’m be kpɛli bla’m be su akunndan nga Ɲanmiɛn bu’n i wun’n, i sɔ’n yoli maan yasua kpanngban be yoli bla’m be finfin.

Bla’m be tɛtɛ yolɛ m’ɔ trali ndin kpa Zuifu’m be ninnge yolɛ wafa’n nun’n, i nun nga Zezi o asiɛ’n su wa’n, ɔ wunnin i. (Matie 15:6, 9; 26:7-11) ?Zezi nin bla mun be nantilɛ’n nun’n i sɔ liɛ’n su yɛ ɔ niannin ɔn? ?Ngue yɛ i aeliɛ’n kle e ɔ? ?Klistfuɛ kpa’m be aeliɛ’n yoli maan bla’m be kwla ɲannin be ti? Ndɛ ng’ɔ́ bá lɛ’n wá tɛ́ kosan sɔ’m be su.

[Kuku, bue 7]

Wafa nga lalafuɛ fluwa wie’m be kannin bla’m be wun ndɛ tɛtɛ’n

Kɛ ɔ fɛ i Zezi blɛ su’n, fluwa klɛfuɛ kɛ Philon d’Alexandrie sa’n, be wa jrannin Glɛki’m be ngwlɛlɛ’n su be yiyili Bo Bolɛ fluwa’n i nun ndɛ’n nun uflɛ. Philon ɲrun’n, lalɛ mɔ Ɛvu nin Adam be lali’n ɔ ti sa tɛ yɛ Ɛvu yoli ɔ. Ɔ maan “atin m’ɔ le i yo i klunklo like’n fili i sa. Siɛn’n yasua’n yɛ ɔ sie i ɔ.” Mmla’m be finfin yolɛ akunndan sɔ’n wa trannin Zuifu’m be Ɲanmiɛn sulɛ wafa’n ɔ nin ndɛ nga be nga be flɛ be asɔnun’n i siɛ mun be klɛli’n be nun wie.

Kɛ be wuli Zezi mɔ afuɛ ya kun sinnin’n, Zuifu’m be fluwa kun mɔ be flɛ i Midrash Rabba nun’n, Zuifu’m be mmla klefuɛ kun kannin like nga ti yɛ ɔ bu i kɛ ɔ fata kɛ bla’m be kata be ti’n i ndɛ. Ɔ seli kɛ: “Bla’m be ti kɛ sran mɔ w’a yo sa tɛ mɔ i ti ɲannzuɛn kun i sran’m be ɲrun’n sa.” Ɲanmiɛn Ndɛ’n i su like suanfuɛ nga be flɛ i Tɛrtiliɛn mɔ ndɛ ng’ɔ klɛli’n ɔ ɲannin ta kpa blɛ kunngba sɔ’n nun’n, ɔ seli kɛ kɛ bla’m bé sín’n, ɔ fata kɛ be yo “kɛ Ɛvu m’ɔ sun mɔ sa ng’ɔ yoli’n ɔ yo i nsisɔ’n i sa.” Ndɛ kɛ ngalɛ sa mɔ be fa kle sran mun’n, mɔ kpɛ sunman be bu i kɛ ɔ o Biblu’n nun’n, be yoli maan sran’m be yoli bla’m be finfin kpa.

[Foto, bue 5]

Ɲanmiɛn yili Ɛvu naan ɔ yo Adam i ukafuɛ mɔ nin i be kwla tran ɔn.

[Foto, bue 6]

Laa Izraɛli lɔ’n, bla’m be dili aata kɛ yasua mun sa wie.