Biblu’n i su like suanfuɛ’m be waan Ɲanmiɛn i dunman kpakpa’n, mɔ Ebre nun’n be klɛ i kɛ יהוה, ɔ o Ɲanmiɛn Ndɛ nga i klikli’n nun’n be klɛli i Ebre nun’n, i nun kpɛ kɔe akpi nso (7.000). Sanngɛ sran kpanngban be bu i kɛ dunman sɔ’n nunman Ɲanmiɛn i Ndɛ nga i klikli’n nun’n be klɛli i Glɛki nun’n i nun. I sɔ’n ti’n, Biblu nga be yi be andɛ Angle nun’n be nun sunman nun’n, kɛ bé káci i bue nga be flɛ i kɛ Aenguɛ Uflɛ’n i nun ndɛ’n, be klɛman dunman Zoova’n. I kpa bɔbɔ’n, kɛ fluwa kacifuɛ kpanngban bé káci ndɛ wie mɔ be fɛli i Ɲanmiɛn Ndɛ nga i klikli’n nun’n be klɛli i Ebre nun’n i nun mɔ Ɲanmiɛn i dunman’n wo nun’n, be yaci Ɲanmiɛn i dunman kpakpa’n i lɛ, kpɛkun be klɛ “Min.”

Be nga be yili Ɲanmiɛn Ndɛ’n—Mɛn Uflɛ Biblu’n, be liɛ’n b’a yoman sɔ. Dunman Zoova’n wo Biblu sɔ’n nun kpɛ 237 Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga i klikli’n nun’n be klɛli i Glɛki nun’n i nun. Like nɲɔn ti yɛ be yoli sɔ-ɔ: (1) Fluwa akpi kpanngban nga be klɛli Ɲanmiɛn ndɛ’n be su Glɛki’n nun mɔ be te o lɛ andɛ’n, nán fluwa sɔ mun yɛ i klikli’n nun’n be klɛli Ɲanmiɛn ndɛ’n be su-ɔ. Blɛ ng’ɔ o fluwa sɔ mun nin klikli liɛ’m be afiɛn’n, sɛ be waan w’a cɛman-o, yɛle afuɛ ya nɲɔn (200). (2) Blɛ sɔ’n nun’n, atrɛkpa’n be nga be niannin fluwa klikli’m be nun ndɛ’m be su be klɛli be fluwa uflɛ su’n, be fali Glɛki nun ndɛ mma Kyʹri·os mɔ i bo’n yɛle “Min” be fa sieli Ɲanmiɛn i dunman’n i osu, annzɛ kusu fluwa nga be nun’n be kacili Ɲanmiɛn i dunman’n kɛ ngalɛ’n sa’n, be su yɛ be niannin be klɛli be fluwa mun-ɔn.

Mɛn Uflɛ Biblu’n i Kacifuɛ’m be wunnin kɛ sa wie’m be kle weiin kɛ Ɲanmiɛn i dunman’n wo fluwa klikli nga i klikli’n nun’n be klɛli be Glɛki nun’n be nun. Like nga ti yɛ be bu i sɔ’n yɛ:

• Zezi nin i akoto’m be blɛ su’n, Ɲanmiɛn i nuan ndɛ nga i klikli’n nun’n be klɛli i Ebre nun mɔ sran’m be kanngan nun’n, Ɲanmiɛn i dunman’n wo nun kpɛ sunman. Laa’n, be nga be bu i kɛ Ɲanmiɛn i dunman’n nunman Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue sɔ’n nun’n, b’a sɔnman. Sanngɛ andɛ’n, be kwlá siman ndɛ sɔ’n su akplowa kun, afin be wa wunnin Ɲanmiɛn i nuan ndɛ nga i klikli’n nun’n be klɛli i Ebre nun’n i fluwa wie mun. Akoto’m be blɛ su yɛ be klɛli fluwa sɔ mun-ɔn.

• Zezi nin akoto’m be blɛ su’n, Ɲanmiɛn i ndɛ nga laa’n be klɛli i Ebre nun mɔ be kacili i Glɛki nun’n, Ɲanmiɛn i dunman’n wo nun. Laa’n, Biblu’n i su like suanfuɛ’m be buli i kɛ Ɲanmiɛn i dunman’n  nunman Ɲanmiɛn i ndɛ nga laa’n be klɛli i Ebre nun mɔ be kacili i Glɛki nun, mɔ be flɛ i kɛ Sɛptanti’n i nun. Be buli i sɔ ɔ dili afuɛ kpanngban kpa. I sin’n, afuɛ 1950 nun’n, Biblu’n i su like suanfuɛ’m be fali be ɲin be sieli i Sɛptanti’n i bue wie mɔ be klɛli be w’a cɛ kpa’n, mɔ be o lɛ Zezi i blɛ su’n be su. Ɲanmiɛn i dunman kpakpa’n wo lalafuɛ fluwa sɔ’m be nun, be klɛli i Ebre nun. Ɔ maan Zezi i blɛ su’n, Ɲanmiɛn ndɛ nga be klɛli i Glɛki nun mɔ Ɲanmiɛn i dunman kpakpa’n wo nun’n, sran wie’m be le i. Sanngɛ Sɛptanti’n i fluwa cinnjin wie mun (Codex Vaticanus nin Codex Sinaiticus) mɔ be klɛli be afuɛ 300 K.B. nin 400 K.B. be afiɛn’n nun’n be nun’n, b’a klɛman Ɲanmiɛn i dunman’n kɛ ɔ fɛ i Bo Bolɛ m’ɔ́ fá jú Malasi’n nun kun. (Kusu nn Ɲanmiɛn i dunman’n klɛ fluwa wie mɔ b’a cɛ b’a tra ngalɛ mun lele’n be nun.) Ɔ maan sɛ Ɲanmiɛn i dunman’n nunman fluwa nga be klɛli be blɛ sɔ’n nun mɔ e le be andɛ’n, i bue nga sran’m be flɛ i kɛ Aenguɛ Uflɛ’n, yɛle kɛ Biblu’n i bue nga laa’n be klɛli i Glɛki nun’n i nun wie’n, i sɔ’n boman e nuan.

  Zezi kɛnnin i weiin kɛ: “Min Si dunman nun yɛ n bali-ɔ.” Ɔ kleli weiin kɛ i “Si i dunman” nun yɛ ɔ kwla dili i junman’n niɔn.

• Ɲanmiɛn ndɛ nga be klɛli i Glɛki nun’n bɔbɔ kle kɛ Zezi boli Ɲanmiɛn i dunman’n kpɛ sunman, kpɛkun ɔ yoli maan sran’m be sili i. (Zan 17:6, 11, 12, 26) Zezi kɛnnin i weiin kɛ: “Min Si dunman nun yɛ n bali-ɔ.” Ɔ kleli weiin kɛ i “Si i dunman” nun yɛ ɔ kwla dili i junman’n niɔn.—Zan 5:43; 10:25.

• Kɛ mɔ ndɛ nga Ɲanmiɛn maan be klɛli i Glɛki nun’n ɔ sa ndɛ nga Ɲanmiɛn maan be klɛli i Ebre nun’n su’n ti’n, sɛ Zoova i dunman’n ka lɛ mlin ndɛ nga be klɛli i Glɛki nun’n i nun’n, ɔ timan su. Afuɛ kɔe 50 K.B. nun’n, Zezi i sɔnnzɔnfuɛ Zaki seli kpɛnngbɛn nga be o Zerizalɛmun lɔ’n be kɛ: “Simeɔn kɛnnin i weinwein kpa kɛ i bo bolɛ nun’n, Ɲanmiɛn kpɛli i ɲin be nga be timan Zifu’n be su, naan ɔ́ kpá be nun wie mun naan i dunman’n tran be su.” (Sa Nga Be Yoli’n 15:14) Sɛ ɔ ti kɛ blɛ sɔ’n nun’n sran fi siman Ɲanmiɛn i dunman’n annzɛ sran fi boman Ɲanmiɛn i dunman’n, nn Zaki w’a kanman ndɛ sɔ’n.

• Be klɛli Ɲanmiɛn i dunman’n i kpe Ɲanmiɛn ndɛ nga be klɛli i Glɛki nun’n nun. Sa Nglo Yilɛ 19:1, 3, 4, 6 nun’n, Ɲanmiɛn i dunman’n wo ndɛ mma “Aleluya” i nun. Ndɛ mma sɔ’n fin Ebre nun ndɛ kun mɔ i bo yɛle kɛ “An manman Ya.” “Ya” ti Zoova i dunman’n i flɛlɛ kpe’n. Ɲanmiɛn ndɛ nga be klɛli i Glɛki nun’n i nun dunman kpanngban be fin Ɲanmiɛn i dunman’n. Asa ekun’n, fluwa kpanngban be kle kɛ Zezi i dunman’n i bo’n yɛle kɛ: “Delɛ’n fin Zoova.”

• Klisifuɛ klikli’m be blɛ su fluwa’m be kle kɛ Klisifuɛ nga be ti Zifu’n be klɛli Ɲanmiɛn i dunman’n be fluwa’m be nun. Mmla fluwa nga be flɛ i Tosɛfta mɔ kɛ bé wíe i klɛ́ nn afuɛ 300 K.B. su wa ju’n,  ɔ kannin Klisifuɛ’m be fluwa wie mɔ be su yra Wunmiɛn-lolɛ-cɛn’n nun’n be ndɛ seli kɛ: “Nán maan be yi [Klisifuɛ’m be fluwa mun] ɔ nin be nga be nin e b’a bu’n [atrɛkpa’n Zifu nga be ti Klisifuɛ mun-ɔn] be fluwa mun sin’n nun fite. Maan be yaci fluwa sɔ’m be osu’n nun lɛ naan be nin Ɲanmiɛn i dunman m’ɔ o be nun’n, be yra kɔlikɔli.” Fluwa Tosɛfta’n nun’n, Rabbi Yosé (mɔ be wuli i afuɛ 100 K.B.nin 200 K.B. be afiɛn’n nun’n) m’ɔ ti Galilefuɛ’n, ɔ kannin like ng’ɔ fata kɛ be yo i cɛn onga’m be nun’n i ndɛ. Ɔ seli kɛ: “Maan be kpɛkpɛ fluwa’m be lika nga Ɲanmiɛn i dunman’n wo lɛ’n, yɛ maan be yia su kpa lika kun. Kpɛkun maan be wɔ fluwa onga’m be nun.”

•   Biblu’n i su like suanfuɛ wie’m be dili i nanwlɛ kɛ atrɛkpa’n, Ɲanmiɛn i dunman’n wo Ɲanmiɛn ndɛ nga be klɛli i Glɛki nun’n, i nun ndɛ mma wie mɔ be fali be Ɲanmiɛn ndɛ nga be klɛli i Ebre nun’n be nun. Fluwa kun m’ɔ tu Biblu’n nun ndɛ’m be bo’n (The Anchor Bible Dictionary) i nun’n, be kannin Ɲanmiɛn i dunman’n i ndɛ. Be seli kɛ: “Sa wie’m be kle weiin kɛ, kɛ bé klɛ́ Aenguɛ Uflɛ’n i klikli nun’n, Ɲanmiɛn i dunman mɔ yɛle Yawe’n wo Aenguɛ Laa’n i nun ndɛ wie mun mɔ be boli be su Aenguɛ Uflɛ’n nun’n i nun, annzɛ ɔ o ndɛ sɔ’m be kwlaa nun bɔbɔ.” Zɔɔzu Owadi m’ɔ ti Biblu’n i su like suanfuɛ’n seli kɛ: “Be klɛli Ɲanmiɛn i dunman’n Glɛki Biblu mɔ be flɛ i kɛ Sɛptanti’n i nun. Biblu sɔ’n kusu yɛ ɔ ti Klisifuɛ klikli’m be Biblu-ɔ. I sɔ’n ti’n, e kwla lafi su kɛ be nga Ɲanmiɛn maan be klɛli  Aenguɛ Uflɛ’n, kɛ bé bó Ɲanmiɛn ndɛ wie’m be su’n, b’a yiman Ɲanmiɛn i dunman’n.”

• Biblu’n i kacifuɛ wie mɔ be si be junman’n i di kpa’n, be klɛli Ɲanmiɛn i dunman’n Biblu’n i bue nga i klikli’n nun’n be klɛli i Glɛki nun’n i nun. Biblu sɔ mɔ be yili be nun wie mun lele naan b’a yi Mɛn Uflɛ Biblu’n, be nun wie mun yɛ: A Literal Translation of the New Testament ... From the Text of the Vatican Manuscript, i kacifuɛ’n yɛle Ɛɛmanin Aininfɛtɛ (1863). The Emphatic Diaglott, i kacifuɛ’n yɛle Bɛnzamɛn Wilisɔnun (1864). Bible de Darby (1940) mɔ i nun’n, dunman “Zoova” o ja ngua lɔ ndɛ’m be nun’n. The New Testament Letters, i kacifuɛ’n yɛle Jɔnun Wandi, ɔ ti Katoliki’m be su kpɛn kun Lɔndru lɔ (1946). Bible de Chouraqui (1985) nun’n be klɛli IHVH. Asa ekun’n, Biblu kun mɔ be kacili i Ɛspaɲɔlu nun afuɛ 1900 i bo bolɛ nun’n, Pablo Besɔn m’ɔ kacili Biblu sɔ’n, ɔ klɛli “Jehová” Liki 2:15 nun, ɔ nin Zidi 14 nun, kpɛkun ja ngua lɔ’n, ɔ yiyili ndɛ 100 tra su be nun. I waan be kwla fa Ɲanmiɛn i dunman’n be kaci ndɛ sɔ mun. Kwlaa naan b’a yi Biblu sɔ mun’n, kɛ afuɛ 1500 sinnin’n, sran wie’m be kacili Biblu’n i bue nga Klisifuɛ’m be klɛli i Glɛki nun’n i nun ndɛ’n Ebre nun. Kɛ bé káci ndɛ mun’n, be klɛli Ɲanmiɛn i dunman’n kpɛ sunman. Biblu nga be yili be Aleman nun’n, mɔ be bo dunman “Zoova” (annzɛ “Yawe”) Biblu’n i bue nga Klisifuɛ’m be klɛli i Glɛki nun’n i nun’n, sɛ be waan w’a sɔnman-o  yɛle Biblu fanunfanun 11. Biblu kacifuɛ’m be nun nnan bɔbɔ’n, kɛ ndɛ mma’m be nun’n be klɛ “Min,” i ɲrun lɛ’n be klɛ Ɲanmiɛn i dunman’n. Biblu nga be yili be Aleman nun’n, be nun ableso (70) tra su be bo Ɲanmiɛn i dunman’n ja ngua lɔ ndɛ’m be nun, annzɛ kusu kɛ bé yíyí ndɛ wie’m be nun’n.

• Ɲanmiɛn i dunman’n wo Biblu’n i bue nga i klikli’n nun’n be klɛli i Glɛki nun’n i nun. Yɛ be kacili Biblu sɔ’n aniɛn kɔe ya kun (100) tra su be nun. I sran ble mɛn’n nun-o, i Amerɛndiɛn’m be lɔ-o, Azi lɔ-o, Abloki lɔ-o, Oseanin lɔ-o, sran kpanngban be bo Ɲanmiɛn i dunman’n. (Nian aniɛn sɔ mɔ be o fluwa’n  i bue 2062 nin 2063 be su’n.) Sa nga e dun mmua kannin be ndɛ’n be wie ti yɛ be nga be kacili Biblu sɔ mun’n, be fali ajalɛ kɛ bé klɛ́ Ɲanmiɛn i dunman’n be Biblu’m be nun-ɔn. Biblu sɔ’m be nun wie’m be fiteli ɔ nin-a cɛman. I wie yɛle Rotuma nun Biblu’n (1999) mɔ “Jihova” fite nun kpɛ 51 ndɛ mma 48 nun’n. Yɛ Biblu nga be klɛli i Bataki (Toba) m’ɔ ti Ɛndonezi aniɛn kun’n i nun’n, “Jahowa” ɔ o nun kpɛ 110. Biblu sɔ’n fiteli afuɛ 1989 nun.

I kwlaa sɔ’n kle weiin kɛ sɛ be fa Ɲanmiɛn i dunman’n Zoova be sie i osu’n nun Biblu’n i bue nga Klisifuɛ’m be klɛli i Glɛki nun’n i nun’n, i sɔ’n ti su sakpa. I sɔ yɛ be nga be kacili Mɛn Uflɛ Biblu’n be yoli-ɔ. Be bu Zoova i dunman’n i like dan, yɛ be kunndɛman kaan sa kɛ ndɛ ng’ɔ o Ɲanmiɛn ndɛ nga be klɛli i klikli nun’n i nun’n, bé kpɛ́ ndɛ ba kun sa bé yí i lɔ.—Sa Nglo Yilɛ 22:18, 19.