¿Kunanaksa reyinakarojj regalapjjerïna?

¿Kunanaksa reyinakarojj regalapjjerïna?

“Inti jalsu toqeta purinipjjäna, jupanakasti magonakäpjjänwa [...] cajanakapat apsusisinjja, qori, incienso, mirra ukanakwa juparojj churapjjäna.” (Mateo 2:1, 11)

JUMATÏ mä wali aytat jaqer regalañ munasmajja, ¿kuns churasma? Nayra tiemponakanjja, suma qʼapkir qollanak regalasipjjerïna, reyinakarus uk regalapjjerïna, kunattejj qorjam valoranïnwa. * Ukatwa astrologonakajj “judionakan reyipatak” apapkäna uka regalonakat payajj ukäna (Mateo 2:1, 2, 11).

Aceite balsámico

Seba markankir reynajj Salomón reyir visitkäna ukhajja, ‘120 talento qorinaka, walja aceite balsámico, munkañ qalanak churäna. Israel markarojj janipuniw aceite balsámico siski ukajj purirïkänti, Seba markankir reynajj Salomón reyir churkäna ukhamajja’ (2 Crónicas 9:9, NM). * Yaqha reyinakasa, ukhamarakiw jupar aceite balsámico apayapjjäna (2 Crónicas 9:23, 24, NM).

Nayra tiemponakan ¿kunatsa suma qʼapkir qollanakasa, ukat apsut yaqha qollanakas wali munatäna, ukat jila alanïna? Kunattejj sum qʼaphiñapataki, religionanakan costumbrenakapataki ukat jiwat imäwinakatakiw apnaqasirïna (“ ¿Kunatakis suma qʼapkir qollanak nayra tiemponakan apnaqapjjerïna?” siski uka recuadro uñjjattʼäta). Uka qollajj wali thaqatänwa, apaniñas, aljañas chʼamänwa ukatwa jukʼamp irjjattäna.

ARABIA WASAR TOQEW APAPJJERÏNA

Casia

Khä tiemponakan yaqhep suma qʼapkir qollanakjja, Jordán jawir valletwa apanipjjerïna, yaqhanaksti wali jayataraki. Biblian kunayman qʼapkir qollanakatwa parli. Wali uñtʼatanakatjja akanakawa: azafrán, áloe, bálsamo, canela, incienso ukat mirra. Comino, menta, eneldo uka condimentonakajj ukham uñtʼatarakïnwa.

¿Kawkitsa apanipjjäna? China, India ukat Sri Lanka sasin jichhajj uñtʼktan uka markanakatwa áloe, casia, canela apanipjjerïna. Mirra, incienso ukanakjja, qoqanakata ukat jiskʼa qoqanakatwa apsusirïna, ukajj Arabia aynach toqet Somalia toqekamaw utjäna, África toqena. Nardo siski ukajj India markatänwa Himalaya sat cheqata.

Azafrán

Israel markar apañatakejj Arabia cheqnamaw pasapjjerïna. Ukatwa uka cheqankirinakajj “kunanakatï inti jalsu toqet inti jalanta toqer apaskäna ukanak jupanakak negociapjjerïna” uksti pä waranqa marat mä waranqa marakamaw nayrïr pacha maranakan lurawayapjje sasaw The book of Spices (El libro de las especias) sat qellqatan qhanañchi. Israel marka aynach toqenkir Néguev sat cheqanjja, nayra markanaka, perqanaka, kawkhantï viajirinakajj samarapjjerïna ukanakaw jikjjatasïna, ukaw kawknämsa aljirinakajj suma qʼapkir qollanak apapjjerïna uk amuyayistu. Centro del Patrimonio Mundial de la UNESCO uka organizacionarjamajja, uka cheqanakajj “Arabia aynach toqempi Mediterráneo jachʼa lamar qotampi jikiski ukhanakan alakip luririnakajj wal qollqechasipjjerïtapwa uñachtʼayi [...]” sasaw qhanañchi.

“Jan walj utjipana, wali thaqatätap layku ukat jila alanïtap laykuw uka suma qʼapkir qollanakajj alakipanakan wali thaqatäna.” The Book of Spices (El libro de las especias)

Qʼapkir alinak khumtʼatajj 1.800 kilometronak kunwa viajirinakajj Arabia cheqnam sarapjjerïna (Job 6:19). Alakip lurir ismaelitanakaw “suma qʼapkir perfumenaka, bálsamo, mirra” ukanak Galaad sat cheqat Egiptor apasipkäna sasaw Bibliajj qhanañchi (Génesis 37:25). Jupanakaruw Jacobon yoqanakapajj José jilapar aljapjjäna.

“JANIPUNIW KUNAPACHAS UKHAM JAN KHITIR ARSUSA NEGOCIASIWAYKITI”

Eneldo

Arabenakajj walja patak maranakaw suma qʼapkir qollanak jupanakak negociapjjerïna. Asia toqet apanit casia ukat canela ukanaksa aljapjjerïna. Mediterráneo uksanakankirinakajj jan inti jalsu toqenkirinakampi negociañapatakejja, kunayman kʼari cuentonakampiw ajjsarayapjjerïna. Kawkitsa uka qollanak apanipjjerïna ukanakat parlkasajja, The book of Spices sat qellqatajj akham siwa: “Inas janipun kunapachas ukham jan khitir arsusa negociasiwaykchiti” sasa.

Comino

¿Kuna kasta cuentonakatsa parlapjjerïna? Ajjsarkañ jamachʼinakaw canel alinakampi tapanakap barranco lakanakar tapachapjjerïna, sasaw sarnaqäwit yatjjatat Heródoto chachajj khä 400 nayrïr pacha maran parläna. Jupajj siwa: ‘Thaqerinakajj ukanak jikjjatañatakejj aychanakwa barranco aynacharojj uskupjjerïna, jamachʼinakajj tapanakapar walja aychanak apapjjatap laykuw tapajj jalaqtjjerïna. Ukhamatwa canelanak jankʼak pallthapisin alakipanakar aljapjjerïna’ sasa. Uka cuentonakajj wali uñtʼatänwa. “Canela apthapirinakajj wals chʼam tukupkaspa ukham amuyayasaw qorjam wali jilar aljapjjerïna” sasaw The book of Spices sat qellqatajj qhanañcharaki.

Menta

Qhepatjja, arabenakajj imtʼapkäna ukajj yatisjjänwa ukat negociopajj qʼal aynachtʼjjäna. Nayra patak maranakanjja, Egipto markankir Alejandría sat markajj suma qʼapkir qollanak aljañ puertot uñtʼatäjjänwa. Barco apnaqerinakajj Índico sat jachʼa lamar qota toqet thaytʼanitapampiw Romankir barconakajj Egipto markankir yaqha puertonakat India markar viajañ yateqjjapjjäna. Ukhamatwa jila alani qʼapkir qollanakajj walja utj-jjäna ukat iraqtjjarakïna.

Jichhürunakanjja, uka suma qʼapkir qollanakajj janiw qorir uñtasit jila alanëjjeti. Janirakiw reyinakar regalañjamäjjesa. Ukampis perfuminakatakis, qollanakatakis wali apnaqatakïskiwa, millón millón jaqenakaw manqʼanak sumäñapatak apnaqapjje. Uka qʼapkir qollanakan suma qʼaphitapajj wali munkañawa kunjamtï waranqa maranak nayrajj askïkäna ukhama.

Canela

^ tʼaqa 3 Biblian “qʼapkir qolla” jan ukajj “qʼapkir qollanaka” sasin jaqokipatäki ukajja, suma qʼapkir alinakampi lurat qollanakatwa parlaski, janiw condimentonakat parlkiti.

^ tʼaqa 4 “Aceite balsámico” sasinjja, qoqanakata, jiskʼa qoqanakat apsut resinanakata jan ukajj suma qʼapkir aceitenakat parlaski.